از مؤلفان تفاسیر روایی تا سرسلسله خاندان شیخ‌الاسلامی قزوین

قزوین از دیرباز خاستگاه دانشوران حوزه‌های مختلف علم و هنر به‌ ویژه فلسفه و کلام، حدیث، تفسیر، فقه، شعر و ادب، تاریخ، جغرافیا، رجال و... بوده و آوازه فضل و شایستگی عالمان و دانشمندانش در سراسر ایران کهن پیچیده است.

اینک به مناسبت ماه مبارک رمضان نگاهی گذرا به کارنامه تنی چند از قرآن‌پژوهان قزوینی داریم و هر روز به معرفی مختصر دانشوران پیشین و معاصر، که در قلمرو ترجمه، تفسیر یا تتبّع در مفردات و واژه‌شناسی، اعلام، کتابت، قرائت، بلاغت و سایر علوم و هنرهای قرآنی قلم زده و اثری آفریده‌اند، خواهیم پرداخت.

بیشتر بخوانید: 

• ستايش «شیخ حر عاملی» از «ملا خلیلا» قرآن‌پژوه قزوينی
• «مالک دیلمی قزوینی»؛ خوشنویسی متبحر در کتابت قرآن
• قرآن‌پژوهی که وارد عرصه سیاست نشد

ملأ احمدبن محمد تمیمی‌قزوینی

یکی از قرآن‌پژوهان گمنام و در عین حال برجسته قزوین عصر صفوی «ملأ احمدبن محمد تمیمی قزوینی» است که دو اثر قرآنی از او به دست ما رسیده است. نخست کتاب «خواص الآیات» که تفسیری به زبان فارسی و در یک جلد است و بعد از بسم‌الله با این عبارت آغاز می‌شود: «حمد و سپاس کریمی را که قرآن قدیم و حکیم را شفای دل‌های بیمار گردانید.» بنا بر گزارش مرحوم استاد عبدالحسین شهیدی‌صالحی رویکرد احمدبن‌ محمد تمیمی‌قزوینی در تفسیر «خواص‌الآیات» بیشتر روایی و در برخی از موارد هم جنبه کلامی دارد.

این قرآن‌پژوه گمنام کتاب دیگری هم در قلمرو علوم قرآنی تألیف کرده که نسخه خطی آن در برخی کتابخانه‌ها به کتاب «خواص‌الآیات» منظم شده و آن منظومه‌ای به زبان فارسی است که عنوان «خواص اسماءالله» دارد و انجام و پایان این کتاب که در ماه مبارک رمضان سال ۹۷۲ انجام گرفته اینطور ثبت شده:
«تا شد رقم این خواص اسمای عظام
در نهصد و هفتاد و دو در شهر صیام».

یکی از نسخه‌های این کتاب را مرحوم شیخ آقا بزرگ صاحب «الذریعه» در کتابخانه «سیدابوالقاسم ریاضی‌خوانساری» در نجف اشرف ملاحظه کرده و گزارش داده و مرحوم شهیدی‌صالحی نیز محل نگهداری نسخهٔ اصلی این کتاب را که به خط مؤلف است کتابخانه «شیخ محمدصالح قزوینی» در کربلای معلی گزارش کرده که امیدواریم در حوادث عراق آسیبی ندیده باشد و محققان امکان رجوع به آن را داشته باشند.

سیدحسین‌ کرکی‌قزوینی

یکی دیگر از قرآن‌پژوهان نسبتاً گم‌نام قزوینی در دوره صفوی «سیدحسین‌بن سید علی عاملی کرکی قزوینی» است؛ وی شیخ‌الاسلام شهر قزوین و از نوادگان «محقق کرکی» است که اصالت خاندانی‌شان به منطقه «جبل عامل لبنان» می‌رسد ولی خود سیدحسین متولد و پرورش یافته در فضای فرهنگی و علمی شهر قزوین است و او را به عنوان سرسلسله خاندان شیخ‌الاسلامی قزوین می‌شناسند.

از این عالم و قرآن‌پژوه دوره صفوی کتابی با عنوان تفسیر سوره مائده در دست است که علی‌رغم عنوان کلی آن، تمرکز مفسر بر آیه پنجم سوره مبارکه مائده است که می‌فرماید: «الیوم احل لکم‌الطیبات و طعام‌الذین اوتوالکتاب حل لکم و طعامکم حل لهم». ممکن است اصل تفسیر در برگیرندهٔ کل سورهٔ مائده و شامل چندین جلد بوده که تنها تفسیر آیه پنجم آن باقی مانده است. هم «شیخ آقا بزرگ» و هم «میرزا عبدالله» در «ریاض‌العلماء» به این تفسیر اشاره کرده‌اند و به گفته زنده‌یاد شهیدی صالحی نسخه‌ای از آن در کتابخانه مدرسه شیخ‌الاسلام موجود است.

ملا علی‌اصغربن یوسف قزوینی

یکی دیگر از قرآن‌پژوهان قزوین در دوره صفوی «ملا علی‌اصغربن محمدیوسف قزوینی» است که هم خودش و هم پدرش از علمای برجسته و فقهای نامدار قرن یازدهم هجری به شمار می‌آیند.

برخی از علمای رجال به خاطر اینکه در قزوینِ قرن یازدهم چهار عالم برجسته داریم که نامشان «محمدیوسف» است، نسبت ملا علی‌اصغر را به محمدیوسف‌های دیگری داده‌اند ولی آنچه مسلم است پدر ملا علی‌اصغر قزوینی ملامحمدیوسف فرزند پهلوان صفر قزوینی است که با محمدیوسف الموتی شاگرد ملاصدرا و محمدیوسف طالقانی شاگرد ملارجب تبریزی و محمدیوسف توپچی وزیر فرق دارد. پدر و پسر از شاگردان «ملاخلیلا» به شمار می‌روند و البته ملاعلی‌اصغر علاوه بر درک محضر ملاخلیلا از برادرش «ملا محمدباقر» و همین‌طور «آقا رضی قزوینی» و علمای هم‌دوره آن‌ها بهره برده و در محضرشان تلمذ کرده است.

برخی از علما از جمله مرحوم «سیدحسن صدر» در تکمله «امل‌الامل» ملا علی‌اصغر را عالمی اخباری معرفی کرده‌اند. همان‌طور که درباره ملاخلیلا هم گفته شد، این گروه از فقها و دانشمندان را نمی‌توانیم با اخباریه معروف هم‌سو و هم‌جهت بدانیم چون رویکردهای حکمی در بنیان اندیشه و کاربرد روش‌های اصولی را در دیدگاه‌های فقهی این بزرگان می‌توانیم مشاهده کنیم و به نظر می‌رسد نسبت اخباری دادن به آن‌ها چندان منصفانه نباشد.

از تألیفات ملا علی‌اصغر قزوینی به طور مشخص، یکی از آن‌ها کاملاً در حوزه قرآن‌پژوهی است با نام «رموز تفاسیر الآیات» که در کتب اربعه شیعه «احادیث مأثوره از ائمه اثنی‌عشر» را بررسی کرده و روایاتی را که جنبه تفسیری بر آیات کلام‌الله مجید دارد گردآوری کرده و شرح داده است.

شرحی هم بر نهج‌البلاغه دارد و چندین کتاب در حوزه اصول فقه تألیف کرده از جمله حاشیه‌ای بر شرح «عده‌الاصول» اثر «شیخ طوسی» دارد. وی کتابی با عنوان «تنقیح‌المرام» دارد که در سال ۱۱۱۰ از کتابت آن فراغت پیدا کرده و در قلمروی «علم اصول» است.

یک کتاب پنج جلدی هم با عنوان «سفینة النجاة» به زبان فارسی دارد که یک جلدش درباره فضیلت دعا و آداب و اوقات آن است و در مجلدات بعدی به اعمال روزانه و شبانه وارده، اعمال هفتگی، اعمال ماهانه و سالیانه و اعمالی که به وقت خاصی اختصاص ندارند و همین‌طور در زیارات و آداب آن پرداخته است که با این عبارات آغاز می‌شود: «شکر و سپاس کریمی را سزد که مناجات را سبب انجام حاجات و انتظام امر نجات گردانید»، بعد در ادامه می‌گوید که: «این مختصری است مشتمل بر ادعیه و اعمالی که برای کسب سعادت دینی و دنیوی و دفع رذایل صوری و معنوی به آن محتاج‌اند»، آن را «اقل عبادالله ابن یوسف علی‌اصغر قزوینی...».

درباره سال وفات این دانشمند قرآن‌پژوه متأسفانه خبر دقیقی در دست نیست فقط اینقدر می‌دانیم که او تا سال ۱۱۱۷ حیات داشته و دارای دو فرزند است که هر دو فرزندش از علمای برجسته بودند که نام‌هایشان «ملا محمدمهدی» و «ملا محمدمومن» است و هر دو تألیفات متعدد و فراوانی دارند.

یادداشت از محمدعلی حضرتی