دعا در جهان کرونایی فراگیر شده است / تأملی در سند دعای فرج

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، 20 فروردین‌ماه در صوتی که به مناسبت نیمه شعبان در کانال مجازی خود منتشر کرده است، با اشاره به بحث فرج و دعای فرج برای رهایی از مشکلات، گفت: در چنین شرایطی که جهان و ایران به گرفتاری کرونا مبتلا هستند، مردم ما روی به دعا به خصوص دعای فرج می‌آورند و از طرف دیگر در ایام ولادت امام زمان(عج) قرار داریم که موضوع انتظار فرج را تداعی می‌کند.

وی افزود: قرآن کریم ریشه دعا و توسل را فطری می‌داند و در آیه 65 عنکبوت فرموده است: «فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ»؛ یعنی وقتی انسان هیچ راهی برای نجات ندارد، خدا را می‌خواند و این مسئله در تمام بحران از جمله بیماری اخیر وجود دارد؛ امروز که بشر راه نجاتی در برابر این بیماری فراگیر ندارد، التجا به خدا و امید برای فرج و گشایش او را به سمت دعا می‌کشاند.

سروش محلاتی با بیان اینکه روی آوردن به دعا نه تنها مطلوب بلکه مایه آرامش و جلب رحمت الهی است، تصریح کرد: قرآن کریم پر است از اینکه اولیاء الهی در شدائد و سختی‌ها بر اثر دعا به گشایش و فرج رسیده‌اند که یکی از آن‌ها ماجرای حضرت یونس(ع) است؛ یا در ماجرای موسی بن عمران در مراحل مختلف دعا برای فرج را مشاهده می‌کنیم؛ او وقتی به مداین رفت و کسی او را نمی‌شناخت و نه غذا و نه حامی و نه یاوری داشت، به گوشه‌ای رفت و دعای فرج خواند و گفت: «فَقَالَ رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ»(قصص/24) و با همین دعا دختران شعیب سراغ او آمده و ماجراهای بعد رخ داد.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه غیر مسلمین هم دعا برای فرج و گشایش را می‌پذیرند و در همین ایام بزرگان کلیسا هم به دعا برای رفع کرونا پناه آوردند، افزود: دعا گاهی مأثور است؛ یعنی از طرف پیامبر(ص) و معصوم به ما رسیده است و گاهی غیرمأثور و انسان مجاز است با هر زبان و شکلی با خدا صحبت کرده و گرفتاری خود را در محضر الهی ابراز و از او رفع آن را طلب کند.

سروش محلاتی با بیان اینکه در عین حال دعای مأثور بر دعای غیرمأثور ترجیح دارد، زیرا آنان زبان و ادب حرف زدن با خدا را می‌دانند و ما از آن غافلیم، تصریح کرد: به همین دلیل دعای مأثور مؤثرتر است. در منابع ادعیه مختلفی داریم که با دعای فرج شناخته شده‌اند ولی غیر از دعایی است که به این عنوان معروف است. یکی از آن‌ها دعایی است که امام صادق(ع) فرمودند؛ وقتی از خانه قصد حج داری دعای فرج بخوان: «لا اله الا الله الحلیم الکریم لا اله الا الله العلی العظیم سبحان رب السموات السبع و رب الارضین السبع و رب العرش العظیم»؛ این رویت بسیار معتبر است و کلینی از دو طریق آن را نقل کرده است و امروز بزرگانی مانند آیت‌الله شبیری بر آن مداومت دارند.

فرج مطلق بشریت با ظهور رخ می‌دهد

وی با بیان اینکه فرج شخصی، عام، مطلق و نسبی داریم، افزود: فرج مطلق فرج برای جامعه بشریت و تاریخ است که با ظهور رخ می‌دهد؛ در این دوره عدالت مطلق محقق می‌شود، ولی علاوه بر دعا برای این فرج، فرج نسبی هم داریم و هر شخص و جامعه در شرایط و موقعیت خودش می‌تواند مشکلات زیادی داشته باشد و نیاز به دعا داشته باشد.

سروش محلاتی با اشاره به دعای معروف فرج که این روزها در صداوسیما خوانده شده و در میان مردم هم به این نام معروف است، افزود: شروع این دعا با «الهی عظم البلاء» است تا جایی که می‌گوید زمین بر ما تنگ و برکات آسمانی از ما گرفته شده و کسی که می‌تواند به ما کمک کند تنها تو هستی؛ بعد از اینکه شکایت به نزد خدا می‌برد در مرحله بعد آن وقت سراغ معصومین می‌رود و در انتها این تعبیر را به کار می برد که «یا علی یا محمد اکفیانی فانکما کافیان». 

«الهی عظم البلاء» مأثور نیست

وی اضافه کرد: در مورد این دعا از دو جنبه می‌توان نگاه کرد؛ ابتدا اینکه منبع و سند آن چیست؟ آیا دعای مأثور است؛ یعنی اگر سند معتبر نداشته باشد با اینکه خواندن آن از روی رجاء خوب است، ولی به امام معصوم نمی‌توان نسبت داد؛ این دعا در منابع قرن هفتم به بعد وجود دارد و مزار مشهدی اولین کتابی است که این دعا را به عنوان دعای زائر سامرا نقل کرده است. مشهدی سندی برای این دعا ذکر نکرده و از طرف دیگر در منابع پیش از آن هم این روایت را نداریم.

سروش محلاتی با بیان اینکه کلینی و شیخ طوسی هم این دعا را ذکر نکرده‌اند، اظهار کرد: سیدطاووس در کتابش این دعا را نقل کرده که بعد از نماز این دعا خوانده شود، ولی او در قرن هفتم زندگی می‌کرده است؛ در زمان شهید اول هم ایشان در کتاب مزار، این دعا را به عنوان دعای بعد از زیارت سامرا آورده است و نه دعای فرج؛ در قرن 9 و 10 هم کفعمی در مصباح بیان کرده و به عنوان دعای برای زندانی آورده است.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه طبرسی صاحب تفسیر مجمع در کتاب «کنوز» که الان در دست نیست، ولی آقابزرگ تهرانی نام و مؤلف اثر را آورده و این دعا را بیان کرده است، اظهار کرد: ظاهراً حاجی نوری این کتاب را داشته است؛ مجلسی هم در بحارالانوار آورده که این دعا، دعایی است که امام زمان(عج) به شخصی (محمد بن احمد ابی‌اللیث) در بغداد و در کاظمین که به مقابر قریش معروف بوده یاد داد و محمدبن احمد ابی‌اللیث که از طرف حکومت تحت تعقیب بود، با خواندن این دعا نجات یافت. در مجموع این دعا چون سند قابل اعتنایی ندارد، نمی‌توان آن را به امام معصوم نسبت بدهیم و آن را مأثور بدانیم لذا باید رجاء آن را بخوانیم و حجت شرعی برای منسوب کردن به ائمه(ع) نداریم.

اختلاف در ذیل دعا

سروش محلاتی تصریح کرد: همچنین این دعا متضمن مطلبی است که کار را دشوار می‌کند زیرا کسی که راوی این روایت است مدعی شده که من امام زمان را دیده‌ام و آن حضرت این دعا را به من آموخته است؛ لذا این مشکل وجود دارد که ما نمی‌توانیم ادعای دیدار این مدعی را بپذیریم و باید او را تکذیب کنیم همچنین متن این دعا در نقل‌ها با یکدیگر اختلاف دارند.

وی اظهار کرد: این دعا را راوندی که متوفای 573 هست هم در کتاب قصص‌الانبیاء آورده است و چون از نظر زمانی بر مابقی آثار تقدم دارد، معتبرتر است، ولی نقل او هم ذیل این دعا را ندارد؛ یعنی با اللهم عظم البلاء شروع شده، ولی به «ففرج عنا بحقهم فرجا عاجلا قریبا ... پایان یافته و مابقی را ندارد. آیا راوندی خودش قسمتی از دعا را حذف کرده که بعید است؛ بنابراین او در منابعی که دعا را دیده است، این سطر وجود نداشته است؛ یعنی اختلاف در ذیل دعا هم زیاد است.