منتظر ظهور باشیم نه نشانه‌های ظهور! / اهمیت مفهوم انتظار در ساخت جامعه متعالی
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه هیچ کدام از نشانه‌های ظهور قطعی نیست و ما به جای انتظار برای تحقق نشانه‌های ظهور، باید منتظر ظهور دفعی حضرت مهدی(عج) باشیم، اظهار کرد: مفهوم انتظار زمینه‌ای بسیار عالی برای تعالی جامعه است و دو روحیه «امید» و «اعتراض» را همزمان در افراد جامعه سامان می‌دهد.
همزمان با نیمه شعبان، سالروز ولادت منجی عالم بشریت، حضرت امام مهدی(عج) و در شرایطی که بحران فراگیر کرونا شکاف‌هایی الهیاتی را در اذهان دغدغه‌مندان پدید آورده و سؤالات بسیاری را برانگیخته است، با منصور پهلوان، پژوهشگر قرآن و حدیث و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، درباره مهدویت به گفت‌وگو پرداختیم و سؤالاتی را در این باب مطرح کردیم. آنچه در ذیل می‌آید حاصل این گفت‌وگوست.
ایکنا ـ به نظر شما آیا مقدمه‌سازی برای ظهور منجی موضوعیت دارد؟ به بیان دیگر آیا عملکرد جامعه می‌تواند در تقدم یا تأخر ظهور مؤثر باشد؟
در آیات و روایات تأکید فراوان شده که افراد باید در خودشان و در جامعه ایجاد آمادگی کنند. تا فرماندهان سپاه حضرت مهدی(عج) مهیا نشوند، ظهور صورت نمی‌گیرد. در روایات داریم که باید 313 ياور به عنوان فرماندهان سپاه حضرت مهدی(عج) و بيش از 10 هزار نفر صاحبان قدرت يا پايگاه قدرتمند آماده باشند. «ما يخرج الا فی اولی قوه و ما يكون اولو قوه اقل من عشرة آلاف»
همینطور در روایات دیگر داریم که باید هر كدام از شما مردم برای ظهور حضرت مهدی(عج) آمادگی رزمی و جنگی داشته باشيد. در روایتی از امام صادق(ع) می‌خوانیم که شيعيان بايد برای ظهور مهدی موعود، وسیله نبرد، فراهم کنند حتی اگر یک تیر باشد، «ليعدن احدكم لخروج القائم و لو سهماً». از امام باقر(ع) روايت است كه به يكی از يارانشان فرمودند: آمادگی رزمی و رباط نزد شما چند روز است؟ و او گفت چهل روز. آنگاه امام(ع) فرمود: ولی آمادگی و رباط برای ما، همه روزگار است. اين روايت در كتاب معتبر كافی نقل شده است و علامه مجلسی در شرح آن می‌گويد: يعنی اطاعت امام حق و انتظار فرج او و داشتن آمادگی دائمی برای ياری او از واجبات شيعيان است.
در طول تاریخ، شیعیان دائماً از نظر بدنی و شخصی خود را برای ظهور آماده می‌کردند و مثلاً در روزهای جمعه به تمرین رزمی می‌پرداختند. ابن بطوطه در سفرنامه معروف خود كه به فارسی هم ترجمه شده است، می‌گوید: وقتی به شهر حله رسیدم ملاحظه کردم که شيعيان در روزهای جمعه با شور و علاقه خاصی به منظور ایجاد آمادگی رزمی برای ظهور امام مهدی(ع) تمرین شمشیربازی و نبرد می‌کنند.
البته آمادگی فقط در حوزه رزم نیست. تهذيب نفس و كسب كمالات انسانی هم سفارش شده است، چنان كه از امام صادق(ع) منقول است: كسی كه دوست دارد از اصحاب قائم باشد، بايد منتظر و اهل ورع و تقوا باشد و خود را به محاسن اخلاق بيارايد. آمادگی فرهنگی بسیار اهمیت دارد. چون اعتقاد ما این است که حضرت مهدی(عج) با اقبال عمومی، حکومت واحد جهانی را تشکیل می‌دهند و مردم باید منتظر نجات‌دهنده باشند. این یعنی کسانی که سردمدار مسائل فرهنگی هستند بايد بكوشند تا زمینه فکری و فرهنگی را در جوامع آماده کنند، نیروهای فرهنگی به اندازه نیروهای رزمی اهمیت دارند. همچنين کسانی که مشغول تحصیل علم هستند و به پيشرفت دانش و تكنولوژی كمك می‌کنند، می‌توانند از مقدمه‌سازان ظهور حضرت مهدی(عج) باشند. لذا آمادگی در دو زمینه رزمی و فرهنگی در روایات مورد تأکید قرار گرفته است.
ایکنا – روایاتی هست که تأکید می‌کند پس از آنکه زمین از ظلم و جور پُر شود، ظهور محقق می‌شود. آیا این موضوع با مقدمه‌سازی فکری و فرهنگی تناقض ندارد؟
بله، روایاتی هست که می‌فرماید: یَملَأُ الله بِهِ الاَرضَ قِسطاً وَ عَدلاً کَما مُلِئَت ظُلماً و جَورا؛ این از علم الهی خبر می‌دهد و به قول شاعر: علم ازلی علت عصيان كردن / نزد عقلا ز غايت جهل بُوَد. علم ازلی تکلیف ما را برای فعالیت فکری و فرهنگی در راستای مقابله با ظلم و جور، ساقط نمی‌کند، معنای حديث این نیست که ما جوامع را به حال خود رها کنیم و خود نیز بر ظلم و جور بیفزاییم تا ظهور محقق شود، هیچ کدام از فرقه‌های امت اسلامی چنین اندیشه منحطی نداشته‌اند. حتی یک نفر از امت اسلامی را نمی‌شناسيم که قائل باشد به اينكه ما خودمان گناه کنیم تا ظهور محقق شود.
لازم است اینجا مطلبی را بیان کنم که شاید برای فهم بحث مفید واقع شود؛ در فلسفه هگل، بحثی راجع به تز، آنتی‌تز و سنتز وجود دارد، در نظام فکری‌ای که مارکس بر اساس فلسفه هگل بنا کرد، صحبت از این می‌کند که هر نظامی باید به حد انفجار برسد تا ساقط شود و نظام بعدی جایگزین آن شود، مثلاً نظام سرمایه‌داری باید به منتهی‌الیه ظلم خود برسد تا ساقط شود و نظام سوسیالیستی و کمونیستی از دل آن برآيد و جایگزین آن شود. آن‌ها همچنین معتقد بودند برای براندازی یک حکومت و نظام، تا می‌توان باید کارهای خلاف و منکری(مثل ترورهای کور، بی‌گناه‌کُشی و ...) انجام داد تا مردم از آن حكومت و نظام به نهایت انزجار برسند و آنتی‌تز به وجود آيد. این کارهای خلاف در اندیشه اسلامی جایی ندارد. طبق اندیشه اسلامی، هیچ گاه دستورات قرآنی برای زندگی و مسئولیت اجتماعی در راستای اصلاحات(حتی اصلاحات جزئی) ساقط نمی‌شود، حتی با وجود آن که بدانیم خداوند در علم ازلی خود از پُرشدن ظلم و جور در زمین از سوی حاکمان جور در دنیا، خبر داده باشد. استاد شهید مرتضی مطهری کتاب خوبی به نام «قیام و انقلاب مهدی» دارند که کتاب کوچک و مفیدی است، ایشان در این کتاب می‌گویند برای رسيدن به اهداف خوب بايد از وسایل خوب هم استفاده كرد و قول آنان كه می‌گويند هدف وسيله را مباح می‌كند يا «الأهداف تبرّر المبادئ» ناصحيح است. شهید مطهری می‌گويند حتی اصلاحات جزئی در حكومت‌های جور هم وظیفه ماست، ما در هر مرحله‌ای از تاریخ که باشیم وظیفه داریم در حد توان خود برای اصلاح امور تلاش کنیم.
ذکر این نکته هم ضروری است که اصلاح امور یعنی هرکس در هر جایگاه و مسئولیتی از جامعه قرار دارد، وظیفه خود را به درستی انجام دهد، مثلاً یک معلم یا یک استاد دانشگاه که به طور صحيح و پیوسته برای آموزش و تربیت فرزندان جامعه زحمت می‌كشد، در مسیر آمادگی فرهنگی برای ظهور منجی عالم بشریت تلاش می‌کند زیرا حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)، حکومتی مبتنی بر دانش و معرفت است.
ایکنا – در سال‌های اخیر درباره نشانه‌های ظهور بسیار صحبت شده است. از نظر شما که در روایات مهدویت تحقیق كرده‌ايد و كتاب‌های اساسی اين موضوع چون «كمال‌الدين» صدوق را ترجمه كرده‌ايد، نشانه‌های ظهور چیست؟
اولاً: تقریباً هیچ کدام از روایات مربوط به نشانه‌های ظهور كه ذكر می‌شود در روايات مستند و صحيح نقل نشده است.
ثانياً: بيشتر اين علائم و نشانه‌ها در خود آن روايات به عنوان نشانه‌های غير محتوم ذكر شده است.
ثالثاً: این نشانه‌ها می‌توانند مشمول بَداء(تغییر مشیت و حکمت خداوند) واقع شوند و ما هر لحظه باید منتظر ظهور باشیم.
ایکنا – نشانه‌های ظهور از نظر حدیثی مسند و موثق نیست یا اینکه ممکن است دچار بَداء شود؟ این دو با هم فرق دارد.
اساتید بزرگ ما در این زمینه فرموده‌اند که اولاً این علایم، به صورت موثق و قطعی در روایات وارد نشده است، ثانیاً به فرض اینکه برخی از این علائم موثق باشد، بَداء‌پذیر است. ما روایاتی داریم که می‌فرماید: یصلح الله امر وليه فی لیلة واحدة؛ یعنی خداوند امر ظهور را طی یک شب اصلاح می‌کند. این روایات با روایاتی که ما را منتظر علائم نگاه می‌دارد، در تعارض است. ظهور، امری ناگهانی است و به صورت دفعی(بَغتةً) واقع می‌شود.
در طی تاریخ هم خیلی‌ها سعی کردند از دوران مغول كه جور و ستم بسيار شد و يا حکومت صفویه كه به نيابت از امام مهدی(ع) حكومت كردند و... به عنوان آخرالزمان و حكومت متصل به حكومت او یاد کنند، اما هیچ کدام از آن مطالب درست نبود و از ابتدا هم استنادشان به روايات علائم ظهور ناصحيح بود.
ایکنا - پیدایش بحران‌های جهانی مثل کرونا این سؤال را برای برخی از مردم برانگیخته است که «پس منجی کجاست؟» یا «اگر قرار نیست منجی در این شرایط ظهور کند، پس چه زمانی ظهور خواهد کرد؟»
مسئله کرونا و بیماری‌ها، مشكلاتی طبیعی هستند که بشر بايد با ابزار علم و دانش برای آن‌ها چاره‌انديشی كند، حضرت مهدی(عج) برای برپایی عدل و داد و نابود كردن حكومت‌های ظلم و بيداد قيام می‌كند.
مسئوليت او جلوگيری از حوادثی همچون سيل و زلزله و ساير حوادث طبيعی نيست. برای مقابله با كرونا و ساير ويروس‌های كشنده بايد تحقيقات پزشكی و دارويی را گسترش داد، امام صادق (ع) فرموده است: «أبى الله ان يجری الأشياء الا بأسباب» يعنی خداوند امور را به طريق اسباب و علت و معلول جاری می‌سازد. نبايد به دنبال حل مشكلات به طريق معجزه و امور خارق‌العاده باشيم، در موضوع برقراری حكومت عدل جهانی نيز نبايد آن را يك معجزه تلقی كنيم. در حقيقت مردم در آن روزگار به قدری از ظلم و ستم همگانی به تنگ آمده‌اند كه وقتی ندای حيات‌بخش او را می‌شنوند به دنبال او می‌شتابند و الا اگر مردم آن حضرت را نخواهند، خداوند نیز او را بر مردم تحميل نخواهد كرد؛ چراکه خداوند در قرآن فرموده است: «ان الله لا يغير ما بقوم حتی يغيروا ما بأنفسهم؛ خداوند سرنوشت هيچ قومی را تغيير نمی‌دهد، مگر آنكه آنان خودشان را تغيير دهند.»
ايكنا ــ با توجه به تحلیلی که از جامعه دارید، آیا می‌توانیم با استفاده از مفهوم انتظار، نشاط و امید را در جامعه دینی بسط دهیم؟
مفهوم انتظار یکی از زمینه‌های بسیار عالی برای تعالی جامعه در همه ابعاد است که قطعاً نشاط و امید را هم در بر می‌گیرد، وقتی افراد جامعه علاوه بر تعالیم دین، باور پیدا کنند که الگوی انسان کامل، موجود است و حکومت عدل جهانی او با ویژگی‌های مطلوب محقق می‌شود، قطعاً در مسیر زندگی ايشان شكوفه‌های اميد جوانه می‌زند و حتی تلاش خود را برای اصلاح امور نیز بیشتر می‌کنند. زيرا برای مقدمه‌سازی ظهور، همانطور که گفتیم تلاش فکری و فرهنگی لازم است. همچنین افراد امید پیدا می‌کنند که با تلاش خود، در زمره یاران حضرت مهدی(عج) قرار بگیرند. حال می‌خواهم به نکته‌ای دیگر اشاره كنم، دکتر علی شریعتی کتابی به نام «انتظار، مذهب اعتراض» دارد، ایده این سخنرانی دکتر شریعتی که بعداً به کتاب تبدیل شد، این بود که شخص منتظر، نسبت به کژی‌های جامعه بی‌تفاوت و واداده نیست. منتظر یعنی کسی که منتقد و مخالف بی‌عدالتی، تبعیض، رشوه، فساد و اختلاس باشد. توصیه می‌‌کنم که این کتاب را مطالعه کنید، همچنین استاد محمدرضا حکیمی نیز آثاری همچون «در فجر ساحل» و «خورشید مغرب» در باب مهدویت دارند که مطالعه آن‌ها مفید است. جمله بسیار درخشان و ماندگاری در آثار استاد محمدرضا حکیمی وجود دارد که باید در خاتمه عرایضم آن را بیان کنم: او می‌گويد «خلقی که در انتظار مصلح است، خود باید صالح باشد.» یعنی هرکس در هر جایگاه سیاسی و فرهنگی و اجتماعی که باشد، اگر ادعا می‌کند که منتظر است و می‌خواهد مقدمه ظهور را فراهم کند، خود باید اهل صلاح و اصلاح باشد.
گفت‌وگو از مجتبی اصغری
انتهای پیام
