قرآن‌پژوهان خاندان نحوی قزوینی
«نحوی قزوینی» یکی از خاندان‌های بسیار مهم در قزوین سده ۱۱ و ۱۲ هجری بود که همگی از علمای دین و قرآن‌پژوهان برجسته آن زمان محسوب می‌شدند. در این نوشتار به معرفی سه تن از قرآن‌پژوهان این خاندان خواهیم پرداخت.
قزوین از دیرباز خاستگاه دانشوران حوزه‌های مختلف علم و هنر به ویژه فلسفه و کلام، حدیث، تفسیر، فقه، شعر و ادب، تاریخ، جغرافیا، رجال و... بوده و آوازه فضل و شایستگی عالمان و دانشمندانش در سراسر ایران کهن پیچیده است.
اینک به مناسبت ماه مبارک رمضان نگاهی گذرا به کارنامه تنی چند از قرآن‌پژوهان قزوینی داریم و هر روز به معرفی مختصر دانشوران پیشین و معاصر، که در قلمرو ترجمه، تفسیر یا تتبّع در مفردات و واژه‌شناسی، اعلام، کتابت، قرائت، بلاغت و سایر علوم و هنرهای قرآنی قلم زده و اثری آفریده‌اند، خواهیم پرداخت.
بیشتر بخوانید:
- «ضیاءالدین قزوینی» شاعری قرآن‌پژوه و کاتب دفترخانه صفویان
- از مؤلفان تفاسیر روایی تا سرسلسله خاندان شیخ‌الاسلامی قزوین
- ستايش «شیخ حر عاملی» از «ملا خلیلا» قرآن‌پژوه قزوينی
میرمحمد مؤمن قزوینی
«نحوی قزوینی» یکی از خاندان‌های بسیار مهم در قزوین سده ۱۱ و ۱۲ هجری بود که همگی از علمای دین و قرآن‌پژوهان برجسته آن زمان محسوب می‌شدند. جد اعلای این خاندان «محمدزمان طالقانی قزوینی» است که محضر علمای بزرگی از جمله «ملاخلیلای قزوینی» و «ملامحمدکاظم طالقانی قزوینی» را دریافته و یکی از فرزندان او «میرمحمد مؤمن قزوینی» است که تألیفات متعددی را در حوزه قرآن‌پژوهی داشته است.
کسانی مثل «میرزا عبدالله افندی» در «ریاض‌العلماء» او را به فضل و دانش فراوان ستوده‌اند و فاضلی گران‌مایه و دانشوری پژوهشگر وصف کرده‌اند.
یکی از آثار میرمحمدمومن قزوینی «تفسیر سوره مبارکه ملک» به زبان فارسی است که آن را به واپسین شاه صفوی تقدیم کرده و علاوه بر این تفسیر، یک رساله قرآن‌پژوهانه با رویکرد تفسیری هم با عنوان «فی اکل آدم من‌الشجره» دارد. این رساله آیات و اخباری را بررسی می‌کند که درباره خوردن میوه ممنوعه در بهشت به وسیله آدم و هبوط او می‌پردازد.
آقا «شیخ عباس قمی» میرمحمدمومن را از معاصران و شاگردان «شیخ حر عاملی» هم به شمار آورده و خود شیخ حر هم او را به فضل و دانش یاد کرده است. یک رساله دیگر هم از میرمحمدمومن قزوینی در دست است که شرحی است بر کتاب «ادعیه‌السر» سیدبن طاووس که هم این کتاب را به عربی شرح داده سپس همین شرح را به فارسی هم ترجمه کرده و «آقا جمال خوانساری» هم بر آن شرح و ترجمه تقریظی را در سال ۱۱۲۵ نگاشته که مولف و شارح را با صفاتی برجسته مثل «سید سند کامل» یا «موید به مکارم خصال» و ویژگی‌هایی از این دست توصیف کرده است.
یکی از فرزندان میر محمدمومن، «محمدطاهر قزوینی» است که از ادیبان و قرآن‌پژوهان سده دوازدهم هجری به شمار می‌آید. وی علوم ادبی و فقه و اصول را نزد پدرش میر محمدمومن آموخته و محضر علما و بزرگان دیگر را هم درک کرده و دارای خط بسیار خوشی هم بوده است؛ در حقیقت باید محمدطاهر قزوینی را از خوش‌نویسان برجسته قرن دوازدهم نیز به شمار بیاوریم.
همه کتاب‌هایی که به او منسوب است به خط خودش نوشته شده و آن‌ها را وقف فرزندانش کرده است. یک اثر قرآن‌پژوهانه در بین تالیفات محمدطاهر قزوینی فرزند میرمحمدمومن با عنوان «التجرید فی‌التجوید» وجود دارد. این کتاب همان‌طور که از نامش پیداست درباره تجوید در تلاوت کلام‌الله مجید است و در مقدمه عنوان می‌کند که به تشویق پدر دانشمندش علم تجوید قرآن را آموخته و آن را با یک مقدمه در چهارده فصل و یک خاتمه مرتب کرده و اثری مهم از خود در حوزه دانش تجوید به جا گذاشته است.
این کتاب را میر محمدطاهر قزوینی با گزینشی که انجام داده به فارسی هم برگردانده و عنوانش را «منتخب‌التجوید» گذاشته که این‌گونه آغاز می‌شود: «حمدی که قاریان خوش‌الحان و حاملان کلام ملک علّام در هر صبح و شام ...» که نشان‌دهنده دانش ادبی او و قدرت قلم میر محمدطاهر قزوینی هم هست. در کارنامه او کتاب‌های دیگری مثل "آداب‌السفر» و چند رساله دیگر هم قید شده است.
میرمحسن قزوینی
یکی دیگر از چهره‌های قرآن‌پژوه در خاندان علمی نحوی قزوینی، «میرمحسن‌بن محمدطاهربن محمدمومن‌بن محمدزمان قزوینی» است که متاسفانه درباره سال تولد و دوران نوجوانی او چیزی نمی‌دانیم جز اینکه همه مورخان و دانشمندان رجالی تاکید کرده‌اند که میر محسن قزوینی که سرسلسله خاندان نحوی قزوینی به شمار می‌آید، یکی از عالمان فاضل و ادبای ماهر بوده که در علوم بلاغت صاحب کسوت و جایگاه ممتاز بوده و از شاگردان سید فاضل قوام‌الدین محمد سیفی قزوینی است که خود او هم از نویسندگان پرکار و ادیبان بسیار مشهور قرن دوازدهم قزوین است.
برخی گفته‌اند که میر محسن قزوینی محضر علامه مجلسی دوم را هم درک کرده و مثل همه پدرانش دارای فضل و دانش فراوان است. حاج شیخ عباس قمی هم تاکید کرده که او معاصر و دارای اجازه از علامه مجلسی است.
یکی از آثار قرآن پژوهانه میر محسن قزوینی تفسیری مفصل در چهار جلد بزرگ است که به زبان عربی نوشته و «نورالتوفیق و کشف‌التدقیق» نام دارد. تفسیر ملا محسن نحوی قزوینی، تکیه‌اش بر احادیث و روایات ائمه معصومین است که با مشربی فلسفی و عرفانی به بررسی آیات قرآن کریم پرداخته و مقدمه بسیار مفصلی در فضیلت قرآن دارد و بخشی از مقدمه را هم به آداب تلاوت قرآن اختصاص داده است.
از تفسیر «نورالتوفیق و کشف‌التدقیق» ملا محسن نحوی قزوینی نسخ خطی متعددی در کتابخانه «حاج ملاصالح قزوینی» در کربلا و همین‌طور یک جلد از مجلدات چهارگانه تفسیر او در کتابخانه «آیت‌الله‌العظمی مرحوم مرعشی نجفی» موجود است.
ملامحسن یک کتاب بسیار معروف دیگر هم دارد به نام «عوامل» که در علم نحو است و خواندن آن بین طلاب بسیار متداول است. شرح «نظم حساب» که از کتاب‌های استادش «میر قوام‌الدین محمد سیفی قزوینی» است اثر دیگری از ملا محسن است.
یک منظومه هم در علوم بلاغی، معانی و بیان دارد با استشهاد به آیات قرآن کریم که به واسطه احاطه او به نحو و علوم بلاغت کتابی مرجع در نوع خودش به شمار می‌آید. «نظم شافیه» از آثار استادش «قوام‌الدین سیفی قزوینی» را نیز شرح کرده است. تقریباً همه کتاب‌های رجالی، خط خوش او و توانایی وی در نظم و نثر و ذوق لطیف و دست توانمند و پرقدرتش را در نگارش و شعر مورد تاکید قرار داده اند. متاسفانه از سال وفات ملا محسن هم اطلاع دقیقی در دست نیست.
یادداشت از محمدعلی حضرتی
انتهای پیام
