مکانیزم نجات‌بخش انسان براساس دعای مجیر

به گزارش ایکنا از قزوین، حجت‌الاسلام‌والمسلمین عباس پسندیده، رئیس پژوهشکده اخلاق و روان‌ شناسی اسلامی، در وبینار تحلیل روانشناختی دعای مجیر که شب گذشته، ۱۲ فروردین‌ به همت گروه درمان چندبعدی معنوی خداسو از سوی مرکز خدمات مشاوره و روانشناسی «طلیعه سلامت» برگزار شد، با اشاره به معنای کلمه الله گفت: سه مولفه در مفهوم الله وجود دارد: اول اینکه محل رجوع انسان‌ها برای همه نیازهاست، دوم اینکه انسان‌ها از درک کنه و عظمت خداوند حیران هستند و سوم اینکه خدا به عنوان نقطه کانونی در زندگی انسان‌ها قرار دارد و پرستش می‌شود.

وی ادامه داد: درباره آسیب الوهیت یا خداوندگاری در متون دینی مطرح شد که اساساً انتخاب خدا به عهده انسان است و این بدان معناست که انسان‌ها می‌توانند خدای خود را انتخاب کنند. که در ادبیات دینی از آن به عنوان اتخاذ معنا می‌شود که معادل اخذ کردن و قرار دادن چیزی به عنوان خدا برای خود است. آسیب انتخاب خدا برای انسان جایگزین «خود- خدایی» به جای «الله خدایی» است. یعنی به جای اینکه خدای واقعی را در مرکز زندگی قرار بدهیم و آن را بپرستیم خود را در مرکز قرار بدهیم.

دانشیار گروه روانشناسی، دانشگاه قرآن و حدیث قم اظهار کرد: یکی از آیات در این زمینه آیه ۲۳ سوره جاثیه است که می‌فرماید:  «أَفرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ» یعنی کسی غیر از خدا مانند هوس را می‌توان خدای خود قرار داد و در قسمت بعدی آیه به این اشاره می‌شود که آیا دیدی کسی که هوای نفسش را خدا قرار داد و «وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَىٰ عِلْمٍ» یعنی اگر در انتخاب الله درست عمل نکنیم مسیر را اشتباه می‌رویم حتی اگر علم و آگاهی داشته باشیم و «وَخَتَمَ عَلَىٰ سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ» و روی قلب و سمع انسان مهر می‌خورد و روی دیده انسان پرد‌ای قرار می‌گیرد و سیستم ادراکی انسان دچار اشتباه می‌شود.

وی افزود: این قدرت به انسان داده شده که خدایی به غیر از خدای اصیل را انتخاب کند که این موضوع پیامدهای خاص خودش را دارد و پیش از این اشاره شد که دین به معنای آیین زندگی یا براساس مفهوم خداست و یا براساس مفهوم هوس یا شکم که نماد همه خواسته انسان است و می‌تواند دین یا آیین زندگی انسان باشد.

تقابل مفهوم خود و خدا در زندگی

این استاد دانشگاه با تأکید بر چالش الوهیت، بیان کرد: همیشه دو مفهوم خود و خدا در زندگی در برابر هم قرار می‌گیرند که انسان باید انتخاب کند. انسان‌ در شرایط ابتدایی غرق در خود است و به این معناست که نقطه کانونی زندگی عبارت است از خواسته‌های من یعنی آنچه من می‌خواهم و دوست دارم و در اینجا تحلیل‌های روانشناختی به میان می‌آیند. 

وی تصریح کرد: جالب این است که تکامل و نجات انسان به این است که الله نقطه کانونی انسان باشد و نیاز است انسان از خود گذر کند و در زندگی، خدای خود نباشد و خدا را در مرکز زندگی خود قرار دهد و این یکی از معانی تسبیح است. یعنی وقتی گفته می‌شود سُبْحَانَكَ يَا اللَّهُ یعنی بدون هیچ تردید خدا نمی‌تواند در زندگی انسان وجود نداشته باشد. بنابراین مهم است که بر اساس انتخاب و ادراک چه خدایی  انتخاب می‌شود زیرا انسان بی‌خدا وجود ندارد حتی آتئیست‌ها که می‌گویند خدا را قبول ندارند، منظورشان این است که خدای واقعی و الله را قبول ندارند اما آیینی را محور زندگی قرار می‌دهند که محور و الهه زندگی آن‌هاست.

پسندیده یادآور شد: راه تکامل گذر از خود است و این گذر از خود با تسبیح (سبحان الله) رخ می‌دهد. این تسبیح در درجه اول زبانی است اما در واقع و در مرحله مهم‌تر تسبیح‌گری خداوند متعال باید در فرایند زندگی انسان رخ دهد.

وی در ادامه درخصوص جلوه‌های «من» و غیر خدا سخن گفت و خاطرنشان کرد: آنجا که انسان در زندگی چالش دارد شامل علاقه‌ها، خواسته‌ها و آرزوهاست که گاهی این موارد تبدیل به نقاط کانونی زندگی می‌شود و این موارد وقتی در برابر خواسته‌های خدا قرار می‌گیرد بحث جدی انتخاب خدا پیش می‌آید.

این استاد دانشگاه اظهار کرد: تسبیح یعنی من در نقطه اعتماد و اتکا به چه چیزی اتکا دارم؟ پول، مقام، زیبایی، هوش، تحصیلات، همسر، برادر مثل آنجا که اعتماد حضرت یوسف به برادرانش باعث آسیب ایشان شد، فرزند، موقعیت اجتماعی و یا هر موضوع دیگری، ممکن است فرد به خاطر هر یک از این موارد خدایی کند و دچار غرور شده و تبدیل به محور شود. وقتی صحبت از تسبیح می‌شود یعنی باید فرآیند زندگی این موارد یک به یک تغییر کند.
وی در ادامه به موضوع دلبستگی اشاره کرد و گفت: ما دلبسته چه کسی هستیم؟ فرزند، مادر، پدر یا حتی خانه، ماشین، میز ریاستی که داریم، رفیق و حتی چهره می‌توانند دلبستگی‌های انسان را تشکیل دهد و تسبیح به معنای زدودن این موارد است.

دانشیار گروه روانشناسی، دانشگاه قرآن و حدیث قم درخصوص ترس، بیان کرد: اگر خدا نقطه کانونی باشد ترس معنای جدید می‌یابد. اگر خود انسان محور زندگی قرار بگیرد آنگاه ترس معنای جدیدی می‌یابد. گاهی احساس می‌کنیم بی‌کس و تنها هستیم و کسی برای کمک به ما نیست و در نتیجه دچار خوف می‌شویم، بی‌کسی، بی‌پولی، رنج و دشمن مواردی هستند که انسان‌ها به واسطه آنها ترس را تجربه می‌کنند.

وی در ادامه به موضوع رضایت اشاره کرد و افزود: گاهی برای کسب رضایت خود یا دیگری اقداماتی انجام می‌دهیم به عنوان مثال همسر، رئیس، فرزند و مردم کسانی هستند که می‌خواهیم رضایت آن‌ها را کسب کنیم که همه این موارد از مباحث مهمی است که در این قسمت به انسان آسیب بزند؛ بنابراین جلوه‌های متعددی می‌تواند در زندگی انسان اثر داشته باشد و تسبیح در همه این موضوعات به معنای زدودن این موارد است.

تفاوت معنای رحمان و رحیم

رئیس پژوهشکده اخلاق و روان‌ شناسی اسلامی خاطرنشان کرد: معنای رحمان و رحیم متفاوت است ولی هر دو در مفهوم رحمت مشترک است. مؤلفه‌های رحمت شامل رقت قلبی حاصل شده برای انسان و موقعیت نیاز و حاجت است. که در هم ضرب می‌شوند بدین معنا که رحمت یعنی رقت قبلی انسان بعد از دیدن نیاز و حاجت دیگری. در مورد خدا رحمت به معنای برانگیخته شدن عواطف نیست بلکه در فعل خدا برآورده کردن نیازهای انسان در زمان نیاز است. در بحث الله نیز گفته شد که خدا مرجعی برای تأمین نیازهاست. 

وی ادامه داد: در دعای مجیر رحمت بعد از الله و به عنوان اولین صفت آمده و خدا در قرآن در آیه ۵۴ سوره انعام آمده که «تَبَ رَبُّكُمْ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» یعنی خدا بر خودش لازم می‌داند که رحم کند یا رحمتش را نازل کند و به این معناست که نیازهای انسان را برآورده می‌کند و نمی‌گذارد انسان‌ها در نیازمندی بمانند. یکی دیگر از ویژگی‌های خدا وسعت و فراگیری در مورد رحمت است که از مباحث مهم محسوب می‌شود. این فرآیند تسبیح تا نجات بخشی ادامه دارد.

پسندیده گفت: حال باید ببینیم رحمت انسان‌ها نسبت به دیگران چه قدر است؟ به چه میزان می‌توانیم دیگران را در دایره رحمت خود قرار دهیم؟ این می‌تواند شامل بخشش دیگران یا تأمین نیازهای آنان باشد و به چه میزان احساساتمان نسبت به دیگران برانگیخته می‌شود؟ این تمرین را باید در مورد نزدیکانمان انجام دهیم یعنی اگر خودمان را در یک نقطه بگذاریم باید ببینیم نزدیکترین افراد به ما چه کسانی هستند و ببینیم دایره رحمت ما چه قدر است؟

وی بیان کرد:  یکی دیگر از موارد مطرح در اینجا سبقت رحمت خدا بر غضب خداست. خدا بدون شک غضب دارد و نمی‌توانیم بگوییم فقط رحمت است و در جای خودش سیستمی کامل است اما مکرر در متون تصریح شده که رحمت خدا بر غضب او سبقت دارد و به عنوان تمرینی برای خودمان باید ببینیم چه مقدار رحمت ما بر غضبمان پیشی دارد.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: نجات بخشی موارد سه گانه شامل الله، رحمان و رحیم مورد بحث قرار گرفت و در بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم نیز این سه قرار دارند. رحمان هم گفته شد که شامل همه انسان‌ها حتی آن‌هایی است که خدا را قبول ندارند و گسترده‌تر از رحیم است که فقط شامل حال اهل ایمان می‌شود.

وی درباره مکانیزم نجات بخشی بر اساس دعای مجیر خاطرنشان کرد: الهه زندگی و الله زندگی ما کیست؟ گفتیم همه ما انسان‌ها الهه داریم که لازم است آن را تسبیح کنیم یعنی خود را از آنچه نادرست است منزه کنیم یعنی از آنچه نادرست است خود را تعالی ببخشیم و در وضعیت بهتر قرار گیریم؛ که این موضوع با ذکر حادث نمی‌شود بلکه باید ببینیم جلوه‌های آن چیست آیا علایق، تقطه اتکا، امید، ترس و رضایت بر کانون من است یا کانون الله؟

دانشیار گروه روانشناسی، دانشگاه قرآن و حدیث قم یادآور شد: در بحث رحمان و رحیم باید به این موضوع توجه داشته باشیم که در وجود ما چه قدر رحمت وجود دارد؟ و اینکه خدا را رحمان می‌دانیم یا سختگیر و ظالم، وقتی می‌گوییم يَا اللَّهُ تَعَالَيْتَ يَا رَحْمَانُ باید رحمت خداوند را تسبیح کنیم و باید رحمت را در وجود خودمان شکل بدهیم و ببینیم آیا نسبت به نیازهای دیگران توجه داریم؟ و دایره رحمت ما چه قدر گسترده است؟ که اگر این اتفاقات رخ بدهد فرآیند نجات بخشی رخ خواهد داد.