«ملامحمد ملائكه» قرآن‌پژوه قزوينی؛ از رهبری «اصوليان» تا تبعيد به «برغان»
«ملامحمد ملائكه» که از او با عنوان «ملامحمد قزوینی» هم یاد کرده‌اند یکی از مفسران قرآن کریم در سده دوازدهم هجری است. عالمان علوم دینی و عامه مردم او و پدرش را به دلیل التزام به تقوای الهی و شدت زهد و پرهیزگاری در حلال و حرام به ملائکه و فرشته ملقّب کرده‌اند.
قزوین از دیرباز خاستگاه دانشوران حوزه‌های مختلف علم و هنر به ویژه فلسفه و کلام، حدیث، تفسیر، فقه، شعر و ادب، تاریخ، جغرافیا، رجال و... بوده و آوازه فضل و شایستگی عالمان و دانشمندانش در سراسر ایران کهن پیچیده است.
اینک به مناسبت ماه مبارک رمضان نگاهی گذرا به کارنامه تنی چند از قرآن‌پژوهان قزوینی داریم و هر روز به معرفی مختصر دانشوران پیشین و معاصر، که در قلمرو ترجمه، تفسیر یا تتبّع در مفردات و واژه‌شناسی، اعلام، کتابت، قرائت، بلاغت و سایر علوم و هنرهای قرآنی قلم زده و اثری آفریده‌اند، خواهیم پرداخت.
بيشتر بخوانيد:
- «وحید قزوینی» صدراعظم قرآن‌پژوه و تألیفات قرآنی فرزندش
- قرآن نگاری که به دستور شاه عباس کشته شد
- حکمت، عرفان و زهد علامه «میر ابراهیما» راهگشای پژوهش در فقه قرآن
ملامحمد ملائکه
«ملامحمد ملائکه» که از او با عنوان «ملامحمد قزوینی» هم یاد کرده‌اند یکی از مفسران قرآن کریم در سده دوازدهم هجری است. ملامحمد ملائکه فرزند «شیخ محمدتقی فرشته» و از احفاد «ملا محمدکاظم طالقانی» است. عالمان علوم دینی و عامه‌ی مردم او و پدرش را به دلیل التزام به تقوای الهی و شدت زهد و پرهیزگاری در حلال و حرام به ملائکه و فرشته ملقّب کرده‌اند. درباره سال ولادت او اطلاعی نداریم اما می‌دانیم که مقدمات علوم عربی و فنون ادبی را در قزوین از علمای این شهر آموخته است.
فقه و اصول و حدیث را از حوزه درسی پدرش ملا محمدتقی فراگرفته و محضر درسی شهید «سید نصرالله حائری» را هم درک کرده و در قلمروی فلسفه و حکمت از شاگردان برجسته «شیخ اسماعیل خواجویی» است. در جوانی به کربلا مهاجرت کرده در آنجا حوزه درسی بسیار پربار و گسترده‌ای داشته و هنگامی که برای زیارت آستانه ثامن‌الحجج علی‌بن موسی‌الرضا علیه آلاف‌التحیه والثناء به ایران بازگشته مردم قزوین از او درخواست کرده‌اند که در شهر خودش بماند و رهبری علمای شهر و ریاست حوزه‌های علمیه را عهده‌دار شود.
سال‌های اقامت مجدد ملامحمد ملائکه در قزوین سال‌هایی است که هم‌زمان با اوج اختلافات «اصولیان» و «اخباریه» است. در تاریخ قزوین می‌دانیم که همانند بیشتر شهرهای ایران و عراق، تقریباً نیمه دوم قرن دوازدهم هجری به اختلاف مابین اصولیان و اخباریان گذشته و گاه اختلاف‌ها بسیار شدید و دامنه تعصب‌ها به‌حدی گسترده می‌شده؛ که گفته‌اند مثلاً اخباریان به کتاب‌های علمی اصولیان دست نمی‌زدند چون آن‌ها را نجس تلقی می‌کردند و اگر می‌خواستند به کتابی از اصولیه رجوع کنند برای که به پندار خود دستشان آلوده نشود آن را با دستمال یا ابزاری میانجی می‌گرفتند. همان‌گونه که مشابه همین رفتار را برخی از متشرعه با کتاب‌های اهل عرفان و فلسفه به‌ویژه مولانا و حافظ داشته‌اند.
بیشتر اخباریان و هوادارانشان در قسمت غربی قزوین که تقریباً از دوره صفویه به بعد گسترش پیدا کرده بوده زندگی می‌کرده و اصولی‌ها و پیروانشان در قسمت شرقی قزوین می‌زیسته‌اند. حد فاصل شرق و غرب قزوین در آن دوره رودخانه‌بازار بوده که از خیابان مولوی امروزی می‌گذشته و تقریباً تا سال‌های ۱۳۲۰ همچنان مسیر رودخانه در خیابان مولوی فعلی جاری بوده و بعد تغییر مسیر پیدا می‌کند و به قسمت غربی گذر نواب امروز منتقل می‌شود.
ملامحمد ملائکه در قزوین رهبری اصولیان را عهده‌دار بوده است. در حدود سال‌های ۱۱۶۵ هجری «شیخ یوسف بحرانی» صاحب «حدائق» که از علمای برجسته اخباری است، به قزوین می‌آید، علمای اخباریه از او استقبال بسیار گسترده‌ای به عمل می‌آورند و ملاقات‌هایی بین اصولیان و اخباریان صورت می‌گیرد و این ملاقات‌ها با مناظراتی همراه است که گویی در این مناظرات، ملامحمد ملائکه شیخ یوسف بحرانی را در امر اجتهاد مجاب می‌کند و این مسئله موجب برافروخته شدن خشم عوام اخباری‌ها می‌شود.
آتش‌سوزی در كتابخانه ملامحمد
به خانه ملامحمد ملائکه تعرض می‌کنند، کتابخانه او دستخوش آتش‌سوزی می‌شود و حکومت وقت برای آرام کردن شهر، ملامحمد را به روستای برغان تبعید می‌کند و در حقیقت خاندان برغانی که چهار برادر از فرزندان ملامحمد ملائکه یعنی «ملا آقا»، «ملا محمدتقی» معروف به «شهید ثالث»، «ملامحمدصالح» و «ملا علی برغانی» کسانی هستند که به حسب تبعید و هجرت اجباری و ناخواسته پدر به برغانی مشهور شده‌اند و در عین حال فعالیت‌های علمی خود را هم در قزوین و تهران داشته‌اند.
در حوزه قرآن‌پژوهی از ملامحمد ملائکه تفسیر «تحفه‌الابرار» را می‌شناسیم که در دو مجلد بزرگ به زبان عربی نوشته شده‌است. رویکرد عمومی این تفسیر، حکمی و کلامی بوده و به حسب تسلط ملامحمد ملائکه بر علوم عقلی هر جایی که آیات قرآن امکان طرح مباحث فلسفی را فراهم می‌کرده به طور گسترده‌ای وارد تفسیر فلسفی شده و در عین حال مطابق رسم آن روزگار از استناد به اخبار و روایات هم بهره برده است.
کتاب دیگری را هم از ملامحمد افزون بر «تحفه‌الابرار فی تفسیرالقرآن» معرفی کرده‌اند به نام «الدرالثمین فی امامه امیرالمؤمنین» و از عنوانش هم آشکار است که سویهٔ کلامی دارد و خواه ناخواه خالی از جنبه‌های تاریخی هم نیست و به موضوع امامت امیرالمؤمنین پرداخته است.
سال وفات ملامحمد ملائکه را ۱۲۰۰ قمری قید کرده‌اند. آرامگاه ملامحمد در برغان است. در آنجا مسجد جامع برغان را بازسازی کرده و با تزئینات بسیار نفیس هنری توسعه‌اش داده که از آثار و یادگارهای دیگر ملامحمد ملائکه قزوینی به شمار می‌آید.
يادداشت از محمدعلی حضرتی
انتهای پیام
