«شیخ‌المتکلمان» لقب کیست

روز گذشته، نهم آذرماه، روز بزرگداشت «محمد بن محمد بن نعمان»، مشهور به شیخ مفید یکی از بزرگترین علمای شیعه و اسلام بود؛ در این راستا خبرنگار ایکنا از قزوین با سیدحسن مهدیخانی سروجهانی، استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین درباره افکار، خدمات و روش اجتهادی این عالم شیعه گفت‌وگویی کرده است که در ادامه می‌خوانیم:

ایکنا - خدمات شیخ مفید به دنیای اسلام چه بود؟

«محمد بن محمد بن نعمان» به «ابن‌المعلم» معروف است و لقب شیخ مفید را دارد؛ اگر ما راجع جایگاه علمی، افکار و اندیشه‌های شیخ مفید و تأثیرگذاری او سخن بگوییم ابتدا باید عصر او را درست بشناسیم و بدانیم امثال او در چه شرایطی رشد کردند و توانستند اثرگذاری خوب را در تفکرات شیعه در اسلام به یادگار بگذارند.

شیخ مفید در قرن چهارم می‌زیست، «کرامر» در کتاب «رنسانس اسلامی در عهد آل بویه» از این قرن چهارم با عنوان رنسانس اسلامی یاد کرده و «آدام متز» در کتاب «تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری» قرن چهارم را دوران شکوفایی علمی مسلمانان می‌داند.

چهار قرن دوران رشد علمی جهان اسلام بوده است که سده چهارم قله این پیشرفت‌هاست، حال این سؤال مطرح می‌شود که چه اتفاقی موجب این رشد شد؟ در پاسخ باید گفت که نهضت ترجمه، دستیابی مسلمانان به صنعت کاغذ و حمایت حاکمان و خلفا از عالمان و دانشمندان موجب شد از قرن دوم به بعد شاهد نهضت علمی در جهان اسلام باشیم.

در سده چهارم به‌ویژه در مناطق شرقی جهان اسلام حکومت‌های شیعی شکل گرفتند که حکومت «آل‌بویه» در ایران، حکومت «حمدانیان» در عراق و شام و حکومت «فاطمیان اسماعیلی» از جمله این حکومت‌ها بودند. در این دوره قدرت سیاسی شیعه و حمایت حاکمان باعث شد بستری برای ترویج تفکرات شیعی و مبانی فکری اهل‌ بیت(ع) فراهم شود. در سده چهارم دولت‌های شیعی مراکزی را با عنوان «دارالعلم» ایجاد کردند که در این مراکز علوم عقلی، فلسفی، طبیعی و تجربی اهمیت یافتند و شیخ مفید نیز در چنین بستری رشد کرد و از متکلمان بزرگ شیعه شد.

«ابن ندیم» در «الفهرست» به وصف آثار و افکار و اندیشه‌های شیخ مفید می‌پردازد و از او به‌عنوان شیخ‌المتکلمان یاد می‌کند، این نویسنده، شیخ مفید را نخستین فردی می‌داند که در کلام گام برداشته و در این زمینه شیخ مفید را بی‌نظیر معرفی می‌کند. شیخ مفید شخصیت برجسته‌ای بود که تحول بزرگی را در علم کلام ایجاد کرد.

ایکنا - چرا از شیخ مفید به عنوان «شیخ‌المتکلمان» یاد می‌کنند؟

در سده چهارم جلسات مباحثه و مناظره بسیاری برپا می‌شد که «عَضُدالدوله دیلمی» در برپایی این مجالس نقش ویژه‌ای داشت؛ همچنین در منابع آمده است که شیخ مفید در بسیاری از مناظرات که با حضور خلفای عباسی برگزار می‌شد شرکت داشته است، علاوه بر آن شیخ مفید جلساتی را نیز در منزل خود برگزار می‌کرد. «شاپور بن اردشیر» وزیر آل‌بویه در سال ۳۸۱ در بغداد «دارالعلم» برپا کرد که بعد از فوت وی اداره این «دارالعلم» به شیخ مفید واگذار شد. شیخ مفید در دوره رونق مباحثات کلامی زیست کرد و با نبوغ و نگرش خود توانست در علم کلام تحول ایجاد کند و مکتب جدیدی را شکل دهد، به همین دلیل از او با عنوان «شیخ‌المتکلمان» یاد می‌کنند.

شیخ مفید عقل را مهم‌ترین ابزار و کارآمدترین ابزار را برای فهم قرآن کریم، اخبار و روایات معرفی و از این جهت با ظاهرگرایان و اهل حدیث مخالفت کرد؛ این دانشمند برای فهم احکام دینی توصیه کرد که باید ابزار عقل را به کار گرفت. قبل از شیخ مفید عمده کتب و مکاتب فقهی تکیه بر روایات روش روایی بوده است. برای مثال کتاب «علل الشرایع» ابن بابویه از جمله آثاری است که در آن می‌توان گفت که عقل جایگاهی نداشته و تکیه بر ظاهر روایات و احادیث بوده است.

شیخ مفید مؤسس «فقه مقارن» است که بین آرا، نظرات فقهی شیعه و سنی، مقایسه عالمانه‌ای را انجام داده است و در این زمینه کتاب «اَلإعلام بِما اتّفَقَتْ عَلَیهِ الامامیّة مِنَ الاَحْکام» نظرات فقهی شیعه و سنی را به مقایسه گذاشته است. شیخ مفید در تدوین اصول فقه شیعه نقش بسزایی داشته است و در تاریخ علم و اصول، کتاب «التذکرة بأصول الفقه» اولین کتاب فقهی نگارش شده در زمینه اصول فقهی است. درخصوص درک روش اجتهادی شیخ مفید با مراجعه به کتاب «جوابات اهل الموصل فی‌العدد و الرؤیة» مشخص می‌شود شیخ مفید به‌عنوان پایه‌گذار روش اجتهادی، یک روش استدلالی را به کار گرفته که این روش توسط فقهای معاصر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ این امر نشان می‌دهد روش اجتهادی شیخ مفید، منطقی قوی دارد.

ایکنا - درباره اساتید و شاگردان شیخ مفید بفرمایید.

براساس منابع، شیخ مفید در محضر اساتید بزرگ و به نامی تلمذ کرده است که «ابن قولویه» صاحب کتاب «کامل الزیارات» از اساتید برجسته شیخ مفید بوده است «ابن‌جُنَید اسکافی» از محدثان و متکلمانی است که شیخ مفید از محضر او کسب علم کرده است و «شیخ صدوق» نیز از اساتید برجسته شیخ مفید در حدیث به‌شمار می‌رود. در علم کلام نیز شیخ مفید از محضر «طاهر» و «ابن وصیف» کسب علم داشته است.

در سده چهارم شکل‌گیری فضای مباحثات علمی در جهان اسلام به‌ویژه در عراق و بغداد و ایجاد دارالعلم‌ها موجب شد شیخ مفید شاگردان زیادی تربیت کند که از این شاگردان می‌توان به شیخ طوسی، شریف رضی و سیدمرتضی و نجاشی اشاره کرد.

ایکنا - مهمترین آثار شیخ مفید چیست؟

در علم «کلام» کتاب «اَوائلُ المَقالات فِی المَذاهبِ وَ المُختارات» مهم‌ترین اثر اوست که احتمالاً به پیشنهاد شاگردش «سید رضی» نگارش شده است. در «فقه» می‌توان به کتب «الإعلام»، «المَسائِلُ الصَاغانِیَّة» و «المُقنِعَة» اشاره کرد. کتب «جوابات أهل الموصل فی‌العدد و الرؤیة» و «جواب أهل الرقة فی الأهلة والعدد» نیز پاسخ شیخ مفید به استفتائات اهل موصل و رقه است که در این کتب گردآوری شده است.

در علم «اخلاق» نیز می‌توان به کتاب «الأمالی» شیخ مفید اشاره کرد؛ شیخ مفید در زمینه مهدویت و غیبت نیز چند اثر دارد که «الجوابات فی‌ الخروج‌ المهدی(عج)» و «الفُصولُ العَشَرة فی الغَیبَة» از جمله آن‌هاست. آثار دیگری از شیخ مفید وجود دارد که در مسائل مختلف از جمله تاریخ اسلام نگارش کردند، کتاب «الجَمَل وَ النُّصرة لِسید العترَة فی حَربِ البَصرَة» به بررسی جنگ جمل پرداخته است.

کتاب «الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد» کتاب معروف شیخ مفید در خصوص شرح حال ائمه اطهار(ع) است همچنین از دیگر آثار برجسته وی می‌توان به «الفرائض» و «الایضاح» اشاره کرد. برخی از آثار نظیر «الاختصاص» منسوب به شیخ مفید است و برخی از محققان و پژوهشگران طی بررسی‌های انجام شده نسبت این اثر را با شیخ مفید تأیید نکردند.

گفت‌وگو از سیده‌زهرا حسینی فلاح