جمع‌آوری روایات؛ بزرگترین خدمت شیخ صدوق به اسلام

امروز، 15 اردیبهشت‌ماه، روز بزرگداشت شیخ صدوق است؛ این عالم وارسته برای جمع‌آوری روایات ائمه اطهار(ع) زحمات زیادی را متحمل شد و آثار گران‌بهایی را از خود در خدمت به اسلام و تشیع به یادگار گذاشت؛ از این‌رو خبرنگار ایکنا از قزوین با حجت‌الاسلام‌ والمسلمین علی‌اکبر حاجی‌محمدی، استاد دانشگاه آزاد اسلامی قزوین گفت‌وگویی کرده است که در ادامه آن را می‌خوانیم.

ایکنا_ در ابتدا ضمن بیان یک بیوگرافی از شیخ صدوق، لطفاً بفرمایید این عالم وارسته چه خدماتی را به اسلام ارائه داد و چند کتاب نگارش کرده است؟

مرحوم شیخ صدوق نامش «محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی» است، یعنی او اهل شهر قم بود که به شیخ صدوق مشهور شد. شیخ صدوق در سال ۳۰۵ هجری قمری به دنیا آمد و در سال ۳۸۱ هجری قمری اواخر قرن چهارم از دنیا رفت. او از علمای شیعه قرن چهارم و بزرگ‌ترین محدث و فقهی مکتب حدیثی قم به‌شمار می‌رود، البته لازم به ذکر است که بگوییم شهر قم مکتب حدیثی خاص خود را داشته‌ و دارد.

حدود ۳۰۰ اثر به شیخ صدوق نسبت داده شده است، البته بسیاری از آنان در دسترس ما نیست برای همین تعدادی از آثار ایشان در میان ما موجود است؛ «من لایحضره فقیه» از آثار اوست که از کتب اربعه شیعه است.

کُتب اَربعه چهار کتاب حدیثی هستند که معتبرترین منابع حدیثی شیعه به‌شمار می‌روند؛ این چهار کتاب شامل الکافی، مَن لایَحضُرُه الفقیه، تهذیب الاحکام و الاِستِبصار است که نویسنده هر چهار اثر ایرانی است، کتاب «کافی» نوشته کُلینی، کتاب «من لایحضره الفقیه» تألیف شیخ صدوق و «تهذیب الاحکام» و «استبصار» را هم شیخ طوسی نگاشته است.

کتاب «من لایحضره الفقیه» کتابی فقهی و روایی است؛ «عیون اخبارالرضا(ع)» شیخ صدوق نیز دو جلد است که در وصف حالات امام رضا(ع)، زندگی‌نامه و اتفاقات او در زمان ولیعهدی است که یکی از مترجمان این کتاب هم آقای روانی قزوینی است که از بزرگان قزوین بودند.

کتاب دیگر‌ مرحوم شیخ صدوق کتاب «خصال» شامل روایات تربیتی و اخلاقی است، همچنین او در کتاب «علل الشرایع» به حلال‌ها و حرام‌ها پرداخته است. کتاب «ثواب الاعمال و عقاب الاعمال» نیز از دیگر آثار اوست؛ البته کتاب‌های دیگری نیز از ایشان به یادگار مانده است.

بهترین خدمتی که شیخ صدوق به اسلام و تشیع کرد جمع‌آوری روایات است. ائمه اطهار(ع) تا قرن سوم زیست کردند و او در قرن چهارم زندگی کرده است اما تا آن زمان روایات ائمه(ع) جمع‌آوری نشده بود که ایشان به همراه شیخ طوسی و شیخ کلینی توانستند روایات معصومین(ع) را با زحمات فراوانی جمع‌آوری کنند. شیخ صدوق برای چند روایت با چهارپا از شهری به شهر دیگر سفر می‌کرد و در این راستا زحمات بسیاری کشید.

در یکی از سفرها یکی از دوستان او کتاب «من لایحضره الطبیب» را نگارش کرده بود تا افرادی که به طبیب دسترسی ندارند از آن استفاده کنند، او به شیخ صدوق گفت تا کتابی بنویسد تا افرادی که به مجتهدین دسترسی ندارند به آن مراجعه کنند برای همین شیخ صدوق نیز کتاب «من لا یحضره الفقیه» را نگارش کرد.

از مرحوم شیخ صدوق خدمات بسیار شایانی به یادگار مانده است. یکی از خدمات ارزشمند ایشان تربیت شاگردان برجسته است که این بزرگوار شاگردان برجسته‌ای را تحویل عالم اسلام دادند؛ حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، برادر وی،  حسین بن حسین بن علی بن موسی بن بابویه برادرزاده شیخ صدوق، علی بن احمد بن عباس نجاشی، فرزند نجاشی، علی بن محمد خزاز، حسین بن عبیدالله بن ابراهیم غضائری، شیخ جلیل ابوالحسن جعفر بن حسین قمی استاد شیخ طوسی، محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوریستی، شیخ مفید و بسیاری از بزرگان از شاگردان مرحوم شیخ صدوق هستند.

ایکنا_ استاد شیخ صدوق چه کسانی هستند؟

علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی پدر شیخ صدوق، محمد بن حسن بن احمد بن ولید قمی، محمد بن موسی بن متوکل، احمد بن محمد بن عیسی، احمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی از اساتید شیخ صدوق هستند.

پدر شیخ صدوق همسری داشتند که صاحب فرزند نمی‌شد، آنان کنیزی داشتند که امام زمان(عج) فرمودند دو پسر از این کنیز نصیب شما خواهد شد که خدمات شایانی به اسلام خواهند داشت. هر دو پسر عالِم شدند و به اسلام خدمت کردند.

ایکنا_ چرا وی نماینده مکتب کلامی است؟

شیخ صدوق از عالمان عصر امامیه بود؛ او اواخر دوره غیبت صغرا و دهه‌های آغازین غیبت کبری زندگی کرد و در همین دوران آثار حدیثی زیادی از خود بر جای گذاشت، اما آثار کلامی او برای محققان تاریخ امامیه در عصر غیبت و دو قرن اول هجری مدارک با‌ارزشی به‌شمار می‌رود چون حاوی بخش‌های فراوانی از متون کهن امامیه است؛ یعنی مرحوم شیخ صدوق به‌خاطر در اختیار داشتن متون کهن توانست منابع ارزشمندی را جمع‌آوری و تنظیم ‌کند. آثار وی در عین حال که آثار روایی و حدیثی است به‌عنوان منابع تاریخی برای بررسی تاریخ امامیه نیز مطرح است. آثار شیخ صدوق در عین حال که حدیث است در بخش کلام، حکمت و معارف دین یک منبع تاریخی نیز به‌شمار می‌رود.

امام زمان(عج) در غیبت صغری چهار نماینده خاص داشتند و امامیه تحت‌تأثیر تفکر حدیثی بود و فقط باید به حدیث عمل می‌کردند. شیخ صدوق ضمن توجه به علم حدیث به علم کلام نیز توجه ویژه‌ای داشت، برای همین وی در جریان دفاع از مسئله غیبت که بحثی بین علمای حدیث و کلام بود روایاتی را با رویکرد کلام و حکمت جمع‌آوری و تألیف کرد. یکی از آثار موجود این دوره کتاب «الإمامة و التبصرة من الحيرة» تألیف علی بن حسین بن بابویه پدر شیخ صدوق است که در مباحث امامت و ولایت ارزشمند است. مرحوم شیخ صدوق آثار ارزشمندی را برای ما به یادگار گذاشتند و در عصر کنونی نیز در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها مورد توجه بزرگان، متفکران و پژوهشگران عالم اسلام و تشیع است.

ایکنا_ آیا شیخ صدوق به غیر از علوم حدیث به علوم دیگری نیز تسلط داشت؟

کتاب‌های جمع‌آوری شده توسط شیخ صدوق صرفاً مربوط به حدیث نبوده و جنبه‌های تاریخی و معرفتی نیز دارند. روایات جنبه‌های مختلفی دارد، یکی از آن‌ها جنبه معارف دین است. زیارت جامعه کبیره در کتاب «من لایحضره فقیه» توسط شیخ صدوق نقل شده و از منابع دست اول و معتبر شیعه است.

کتاب «علل شرائع» سراسر حدیث است که جنبه معرفتی دارد. جوانان سؤالاتی در خصوص احکام و فسلفه دین دارند که اگر این کتاب را مطالعه کنند پاسخ بخشی از سؤالات خود را پیدا خواهند کرد. شیخ صدوق در عیون اخبارالرضا(ع)، زندگی امام رضا(ع) را جمع‌آوری کرده است؛ به‌ویژه دوره‌ای که امام رضا(ع) در خراسان بودند؛ در آن دوران مناظراتی بین امام رضا(ع) و دانشمندان انجام شد که امام طی مناظرات دانشمندان زرتشتی، مسیحی و یهودی را قانع و اتفاقات و حالات را به‌صورت مبسوط جمع‌آوری کردند که با بررسی این روایات به عظمت علم شیخ صدوق در جنبه‌های مختلف حدیثی و کلامی و معرفتی پی خواهیم برد.