«خوارزمی»؛ پایه‌گذار دنیای هوشمند امروز

برای ارج نهادن به مقام دانش‌پژوهان و فن‌آوران نوآور روز 22 تیرماه، روز بزرگداشت خوارزمی، روز فناوری اطلاعات نام‌گذاری شده است، این روز بهانه‌ای است تا از این دانشمند و نابغه‌ برجسته‌ ایرانی یاد کنیم. به‌مناسبت زادروز این دانشمند خبرنگار ایکنا از قزوین با محمدباقر طالبی، مدرس دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) گفت‌وگویی کرده است که در ادامه آن را می‌خوانیم.

ایکنا_ خوارزمی در چه سده‌ای زندگی می‌کرد و به چه علومی مسلط بود؟

از تولد ابوعبدالله محمد بن موسی خوارزمی اطلاع دقیقی در دست نیست؛ تولدش را از سال ۱۶۴ هجری تا ۱۸۴ هجری عنوان کرده‌اند ولی به احتمال زیاد در سال ۱۷۰ هجری در ناحیه‌ خوارزم ایران قدیم یعنی در کشور ازبکستان کنونی متولد شده است، این منطقه تا اواسط دوره‌ قاجار بخشی از سرزمین ایران به‌شمار می‌رفت.

ایرانیان در پیروزی عباسیان نقش اصلی داشتند، با روی کار آمدن خلافت عباسی برای اولین بار مناصب مهم سیاسی و علمی خاصه در علوم ریاضی، نجوم، پزشکی، علم فلسفه و... تحت سیطره‌ ایرانیان قرار گرفت.

نوابغ ایرانی، در تمدن اسلامی ایفای نقش کردند. ابوعبدالله محمد بن موسی خوارزمی، ریاضیدان، اخترشناس، فیلسوف، جغرافیدان، مورخ و در یک کلمه همه‌چیزدان برجسته و نامدار ایرانی قرن سه هجری یا قرن 9 میلادی، پدر علم جبر، پایه‌گذار دنیای هوشمند امروز و همچنین پایه‌گذار تفکر شکل‌گیری رایانه است.

بیت‌الحکمه یا دارالحکمه بغداد به‌عنوان پژوهشکده، دارالترجمه و مرکز تحقیقاتی آن زمان به‌شمار می‌رفت، بنابراین خوارزمی هم بیشتر عمر خود را در «بغداد» پایتخت اسلامی آن زمان گذراند و از اعضای اصلی بیت‌الحکمه بغداد محسوب می‌شد. سرانجام این دانشمند بزرگ در سال ۲۳۲ هجری در بغداد دار فانی را وداع گفت و در همان جا به خاک سپرده شد.

ایکنا_ از خوارزمی چه آثاری بر جای مانده است؟

خوارزمی با آثار تألیفی خود نه تنها به تمدن اسلامی بلکه به تاریخ جهان علم خدمت کرد. مهم‌ترین اثر این دانشمند در علم ریاضی کتاب «الجبر و المقابله» است که جزو اولین و قدیمی‌ترین کتاب در علم ریاضی در تمدن اسلامی است، به همین دلیل وی را پدر علم جبر نامیدند. به گفته‌ خوارزمی هدف و انگیزه این دانشمند از تألیف این کتاب برای اموری چون وصیت، تقسیم ارث، تقسیم اموال مشترک، امور دیوانی، محاسبات بازرگانی و حقوقی و اموری مربوط به داد و ستد و مساحت اشکال هندسی همچون مساحت مربع، مستطیل، مثلث، لوزی، دایره، مکعب، هرم مثلث‌القاعده و مربع‌القاعده و مخروط و دیگر اموری که نیاز مردم بوده؛ نگاشته است.

کتاب «الجبر و المقابله» تا قرن ۱۹ میلادی در اروپا ترجمه و همچنین چاپ می‌شد و سالیان سال در مراکز آموزشی اروپا تدریس می‌شد حتی آخرین چاپ این کتاب در سال ۲۰۰۶ میلادی به زبان فرانسه صورت گرفته است.

دومین کتاب معروف خوارزمی در علم ریاضیات مسلمانان، کتاب «الجمع و التفریق» و کتاب سوم، کتاب «حساب الهند» است که روش حسابداری به‌ویژه در حل مسائل ارث تشریح شده است که این کتاب‌ها چندین بار فقط در اروپا به لاتین ترجمه و چاپ شده است. چهارمین کتاب معروف خوارزمی در علم نجوم است که کتاب «زیج‌السند هند» است که جدول‌های نجومی را ابداع کرده است.

از دیگر آثار مهم خوارزمی، ساخت اُسطرلاب و کاربرد آن در طالع‌بینی و ساعت در روز و شب، زمان‌سنجی، ساعت آفتابی افقی، تعیین اوقات نماز، تعیین تقویم ماه و خورشید و کواکب، تعیین موقعیت ستارگان، طالع طلوع و غروب کواکب و... از مهم‌ترین آثار خوارزمی در علم نجوم است.

خوارزمی در علم جغرافیا کتاب «صورة الأرض» را تألیف کرده است که اطلسی از نقشه‌ آسمان و زمین است. متأسفانه این کتاب در تاریخ موجود نیست ولی علی بن حسین مسعودی در کتاب «مُروج الذهب و معادن الجوهر» از وی یاد کرده است.

ایکنا_ اندیشمندان جهان در خصوص خوارزمی چه گفته‌اند؟

«جرج سارتن» آمریکایی در کتاب «مقدمه‌ای بر تاریخ علم»، نیمه‌ی اول سده ۹ میلادی یا قرن سوک هجری را عصر خوارزمی می‌نامد. «آریستید مار» پژوهشگر برجسته فرانسوی می‌گوید که محمد بن موسی خوارزمی معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده است. همچنین «آیلهارد ویدمان» آلمانی، از خوارزمی به‌عنوان نابغه و دارای یک شخصیت علمی ممتاز یاد کرده است. «اسمیت» نیز در تاریخ ریاضیات خود، خوارزمی را بزرگ‌ترین ریاضیدان دربار مأمون عباسی به شمار آورده است. «ویل‌ دورانت» هم از پنج سهم مهم خوارزمی در علم یاد می‌کند.

سازمان یونسکو سال ۱۹۸۳ میلادی مصادف با یک هزار و صد و پنجاهمین سال وفات خوارزمی از کشورهای عضو این سازمان خواست تا در این سال بزرگداشتی به نام خوارزمی برگزار کنند.

تندیس خوارزمی نیز در دانشگاه‌های مختلف دنیا نصب شده است. همچنین ناسا یکی از دهانه‌های سطح کره‌ی ماه را به افتخار خوارزمی به نام «دهانه‌ خوارزمی» نام‌گذاری کرده است. در اروپا کتاب «الخوارزمی» این دانشمند به «الگوریتمی» و کتاب «الجبر» را «الجِبرا» می‌نامند.

این‌ها نمونه‌هایی از جایگاه دانشمند مسلمان ایرانی در دنیاست که امیدوارم که ما هم قدردان این نابغه‌ ایرانی ـ اسلامی باشیم و الگویی برای دانشجویان، اساتید و اهل علم باشد تا بتوانیم دانشمندانی همچون خوارزمی را برای تمدن نوین اسلامی تربیت کنیم.

گفت‌وگو از سیده‌زهرا حسینی فلاح