«ملامحمدصالح برغانی» برادر «شهيد ثالث» و بنيانگذار مدرسه «صالحيه»
«ملامحمدصالح برغانی قزوینی» فرزند «ملامحمد ملائکه»، برادر «شهيد ثالث» و چهارمین نسل از «ملامحمدکاظم طالقانی قزوینی» یکی از بزرگ‌ترین مفسران، قرآن‌پژوهان و فقیهان امامی در سده سیزدهم هجری است، مدرسه‌ای که در قزوین با عنوان مدرسه «صالحیه» می‌شناسیم از آثار خیر و بازمانده از این دانشمند بزرگ شیعی در دوره قاجار است.
قزوین از دیرباز خاستگاه دانشوران حوزه‌های مختلف علم و هنر به ویژه فلسفه و کلام، حدیث، تفسیر، فقه، شعر و ادب، تاریخ، جغرافیا، رجال و... بوده و آوازه فضل و شایستگی عالمان و دانشمندانش در سراسر ایران کهن پیچیده است.
اینک به مناسبت ماه مبارک رمضان نگاهی گذرا به کارنامه تنی چند از قرآن‌پژوهان قزوینی داریم و هر روز به معرفی مختصر دانشوران پیشین و معاصر، که در قلمرو ترجمه، تفسیر یا تتبّع در مفردات و واژه‌شناسی، اعلام، کتابت، قرائت، بلاغت و سایر علوم و هنرهای قرآنی قلم زده و اثری آفریده‌اند، خواهیم پرداخت.
بیشتر بخوانید:
- شباهت عملکرد «سیدمهدی قزوینی» قرآن‌پژوه قرن ۱۳ با امام موسی صدر
- «ملامحمد ملائكه» قرآن‌پژوه قزوينی؛ از رهبری «اصوليان» تا تبعيد به «برغان»
- «وحید قزوینی» صدراعظم قرآن‌پژوه و تألیفات قرآنی فرزندش
ملامحمدصالح برغانی قزوینی
«ملامحمدصالح برغانی قزوینی» فرزند «ملامحمد ملائکه» و چهارمین نسل از «ملامحمدکاظم طالقانی قزوینی» یکی از بزرگ‌ترین مفسران، قرآن‌پژوهان و فقیهان امامی در سده سیزدهم هجری است.
تولد ملامحمدصالح را در 25 ذی‌العقده 1167 هجری قمری ضبط کرده‌اند و ماده تاریخ «مظهر ایزد» را هم که برابر 1167 است برای این رویداد در نظر گرفته‌اند.
ملامحمدصالح آموزش‌های مقدماتی علوم عربی و ادبی را نزد پدرش ملامحمد ملائکه فراگرفته و در دوران کودکی موفق به حفظ کامل قرآن کریم و نهج‌البلاغه شده ادامه تحصیل را نزد علما و مدرسان برجسته قزوین ِ آن روزگار آموخته؛ سپس به قم و اصفهان سفر کرده و در عتبات کربلا و نجف هم از حوزه‌های تدریس بزرگان فقه و اصول بهره‌مند شده است.
بعد از شیوع وبا در عتبات به ایران بازگشته و مجدداً مدتی را در محضر پدرش به تکمیل علوم پرداخته و پس از مدتی به عراق بازگشته است؛ در حوزه نجف بعد از درک محضر علمای برجسته آن روزگار به درجه اجتهاد رسیده و حدود سال‌های 1220 هجری قمری به ایران و قزوین مراجعت کرده است.
از مهم‌ترین اساتید «حاج ملاصالح برغانی قزوینی» به جز پدرش ملامحمد ملائکه باید از «آخوند آقامحمد بیدآبادی»، «آخوند ملاعلی نوری» و «شهید سیدمهدی اصفهانی خراسانی» یاد کنیم؛ همچنین باید «آقاباقر بهبهانی» ملقب به «وحید»، «میرحسینای قزوینی»، «سید محمدمهدی بحرالعلوم»، «شیخ جعفر کاشف‌الغطاء»، «میرزا ابوالقاسم قمی» صاحب «قوانین»، «شیخ عبدالنبی قزوینی»، «سیدعلی طباطبایی» صاحب «ریاض»، «سیدعبدالله شُبَر»، «سیدمحمد مجاهد» و «ملامحمدمهدی نراقی» را جزو اساتید ملامحمدصالح قزوینی بدانیم.
ملامحمدصالح دارای اجازات فراوانی از علمای شیعه و حتی برخی از اکابر علمای اهل جماعت است؛ اجازه او از مرحوم سیدمحمد مجاهد و سیدعبدالله شُبَر در منابع مختلف نقل شده و صاحب «قصص‌العلما» قائل است که بیش از 40 اجازه از فقها، محدثان و مراجع شیعی و سنی داشته است.
زمانی که حاج ملاصالح به ایران و قزوین برمی‌گردد «حاج ملاعبدالوهاب دارالشفایی» از او و برادرانش «حاج ملاتقی» برادر بزرگ‌تر و «حاج ملاعلی» برادر کوچک‌تر استقبال شایانی کرده و به آن‌ها کرسی تدریس واگذار می‌کند و برادران برغانی در قزوین نام و یاد پدرانشان «ملامحمدکاظم»، «ملامحمدجعفر»، «ملامحمدتقی» و «ملامحمد ملائکه» را زنده می‌کنند؛ آنان جلسات تدریس بسیار باشکوهی داشتند و به نام و شهرت و ثروت و مکنت فراوانی هم دست یافتند.
حاج ملاصالح بخش عمده‌ی ثروت به دست آمده را صرف بناهای خیر و آثار عام‌المنفعه از جمله ساختن مسجد، مدرسه، آب‌انبار در قزوین و عراق کرده و با مشارکت و همکاری برادران سردار قزوینی: «حسین‌خان» و «حسن‌خان» در کربلا به توسعه و نوسازی مدرسه جدشان مبادرت می‌کنند. مدرسه‌ای که در قزوین با عنوان مدرسه «صالحیه» می‌شناسیم از آثار خیر و بازمانده از این دانشمند بزرگ شیعی در دوره قاجار است.
مدرسه صالحیه در شمال خانه حاج ملاصالح قرار داشته و در سه طبقه بنا شده‌است، وی مسجدی را در شمال مدرسه و آب‌انباری را در جنوب مدرسه احداث می‌کند؛ فاصله احداث این مجموعه حدود 20 سال و به‌تدریج صورت پذیرفته است.
مدرسه صالحیه از بزرگ‌ترین مدارس علمیه جهان
مدرسه صالحیه از بزرگ‌ترین مدارس علمیه در جهان شیعه آن روزگار بوده و مدرسان بسیار برجسته‌ای برای تدریس در آن حاضر می‌شدند؛ از جمله کسانی که در مدرسه صالحیه تدریس داشته‌اند باید به «شیخ جعفر کبیر» معروف به «کاشف الغطاء» که تابستان‌ها به قزوین سفر می‌کرده، «آخوند ملاآقا حکمی»، «آخوند ملاصفرعلی لاهیجی قزوینی»، «آخوند ملایوسف حکمی قزوینی» که مدرسان علوم عقلی و فلسفه در این مدرسه بودند اشاره کنیم.
«شیخ‌احمد احسایی» هم همراه با برادران برغانی حاج ملامحمدتقی، ملامحمدصالح و ملامحمدعلی برغانی در مدرسه صالحیه تدریس داشته است؛ بسیاری از بزرگان تاریخ و فرهنگ ما در این مدرسه درس آموخته‌اند که «میرزای شیرازی»، «سید جمال‌الدین اسدآبادی»، «میرزا کوچک‌خان سردار جنگل»، «اشرف‌الدین قزوینی» معروف به «نسیم شمال» و «موسی‌خان الوندی» پدر «اقبال آذر» جزو دانش‌آموختگان مدرسه صالحیه به شمار می‌‌آیند.
یکی دیگر از ویژگی‌های مدرسه صالحیه این بوده که مدیر مدرسه مانند دانشکده‌های امروزی به تفکیک دروس اقدام کرده، رشته‌هایی مثل فلسفه و عرفان، ادبیات، طب، فقه و اصول، تفسیر و حدیث در این مدرسه تدریس می‌شده و علمای تراز اول کشور مدرسان این علوم در مدرسه صالحیه بوده‌اند؛ و حتی مستشرقین و جهانگردانی مثل «کنت دوگوبینو» فرانسوی از این مدرسه و اهمیت آن یاد کرده‌اند.
ویژگی دیگری که مدرسه صالحیه قزوین داشته اختصاص بخشی از مدرسه به بانوان بوده است و آن‌ها هم این امکان را داشته‌اند که از محضر درسی علمای این مدرسه بهره ببرند.
آثار فراوان مکتوبی را برای حاج ملاصالح برشمرده‌اند. مرحوم استاد «عبدالحسین شهیدی‌صالحی» از نوادگان حاج ملاصالح قائل به حدود 300 کتاب و رساله به قلم اوست و در مقدمه‌ای که به موسوعه فقهی حاج‌ملاصالح نگاشته از 54 عنوان کتاب موجود یاد می‌کند که بخشی از آن‌ها در حوزه پژوهش‌های قرآنی است.
آثار قرآنی ملامحمدصالح
مفصل‌ترین و معروف‌ترین اثر قرآنی ملامحمدصالح تفسیری‌ست در 27 مجلد بزرگ با عنوان «کنزالعرفان فی تفسیر القرآن». مفسر در این تفسیر بزرگ، آیات قرآن کریم را ذکر و سپس به تفسیر آن‌ها پرداخته و ضمن تفسیر، اختلاف قرائات، معرفی قراء، مفردات و غرائب قرآنی را مورد بررسی، شرح و تفسیر قرار داده‌است.
هنگامی که به آیات تشریع رسیده بحث‌های تفاسیری و فقهی بسیار مفصلی نسبت به آیات‌الاحکام دارد و با توجه به اینکه مسلط به فقه تطبیقی است و از فقهای اهل جماعت هم مجاز به روایت بوده؛ دیدگاه‌های فقهای ائمه چهارگانه اهل سنت را در ابتدا مطرح و سپس دیدگاه فقهای شیعی تبیین و استدلال‌های خودش را برای هر یک از آیات احکام مطرح می‌کند. ضمن اینکه به موضوعات کلامی هم نظر دارد؛ در بسیاری از آیات به اسباب نزول و محل نزول آیات هم پرداخته و آن را با نکات تازه، دقیق و سرشار از ظرایف ادبی و تاریخی و حکمی همراه کرده است.
اثر قرآنی دیگری که باید از حاج ملاصالح قزوینی یاد کنیم تفسیر «مصباح‌الجنان لایضاح اسرار القرآن» مشهور به «اسرارالقرآن» است که در دو جلد بزرگ تألیف شده است؛ جلد نخست تفسیر 22 سوره از فاتحه تا سوره حج و در جلد دوم نیز 92 سوره باقی مانده از سوره مومنون تا پایان قرآن کریم را تفسیر کرده است؛ ویژگی این تفسیر منظوم بودن آن است و اینکه جلداول آن در نجف با عنوان تفسیر برغانی به چاپ رسیده است.
به گفته حاج ملاصالح تفسیر «اسرارالقرآن» خلاصه‌ای است از تفسیر دیگر او به نام «مفتاح‌الجنان فی حل رموز القرآن» است که آن را تفسیر وسیط هم گفته‌اند؛ این تفسیر در 8 مجلد بزرگ و به زبان عربی است و یک تفسیر روایی به شمار می‌رود و مبتنی بر احادیث و مأثورات ائمه اثنی‌عشر علیهم‌السلام است.
تفسیر دیگری به قلم حاج‌ملاصالح قزوینی است که «بحرالعرفان و معدن‌الایمان» نام دارد و در 17 جلد تألیف شده ، جزو تفسیرهای نسبتاً مفصل است. تفسیر «مفتاح‌الجنان» به نوعی تلخیص شده تفسیر مفصل «بحرالعرفان و معدن‌الایمان» است.
تفسیر دیگری هم در یک مجلد از این مفسر بزرگ با عنوان« معدن‌الانوار و مشکاة‌الاسرار» باقی مانده که جزو تفاسیر کامل قرآن کریم است؛ افزون بر این 5 تفسیر که حاج ملاصالح تألیف کرده کتاب دیگری هم در حوزه قرآن پژوهی با عنوان «ناسخ و منسوخ» دارد که آیات ناسخ و منسوخ را بررسی و تفسیر کرده و بحث مفصلی در مورد چند و چون نسخ در آیات کلام‌الله مجید انجام داده‌است.
حاج ملاصالح به‌خاطر مشکلات سیاسی در دوره فتحعلی‌شاه مدتی را در مکه مکرمه مجاور بوده در آنجا به فقه مذاهب اربعه اهل جماعت هم تسلط یافته؛ ضمن اینکه در مذهب شیعه صاحب‌فتوا بوده برای پیروان مذاهب چهارگانه هم فتوا می‌داده و از این جهت یک شخصیت علمی معتبر به شمار می‌رود.
در مکه مکرمه بنای خیری که در آغاز سده ششم هجری (سال‌های 505 تا 509) به وسیله خمارتاش زاهد فرمانروای وقت قزوین برای اقامت حجاج قزوینی احداث شده بود و کتابخانه‌ای هم در «باب بنی‌شیبه» داشت را نوسازی و مرمت می‌کند.
حاج ملاصالح بعد از شهادت برادرش حاج ملامحمدتقی قزوینی معروف به «شهید ثالث» فضای قزوین را برای ادامه زندگی دشوار دید و به کربلا مهاجرت کرد و تا پایان عمرش در جوار حرم سیدالشهدا(ع) سکونت داشت و در همان‌جا به تدریس و تألیف مشغول بود.
سرانجام این مفسر عالیقدر و فقیه برجسته در روز جمعه 27 ماه جمادی الثانی 1271 هجری قمری در حرم سیدالشهدا(ع) دچار ایست قلبی شد و دعوت حق را لبیک گفت و پیکرش را در حرم سیدالشهداء و در رواق شرقی نزدیک سر شریف امام حسین(ع) به خاک سپردند.
یادداشت از محمدعلی حضرتی
انتهای پیام
