سنت‌هایی که با سیاست‌های رسانه‌ای فراموش می‌شود

محمدعلی حضرتی، پژوهشگر و نویسنده، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین، ضمن اشاره به اشتراک برخی سنت‌های اقوام ایران‌زمین در ماه مبارک رمضان، اظهار کرد: پیش از اینکه به آداب و رسوم ماه رمضان بپردازم باید دو نکته را یادآوری کنم؛ نخست آنکه بسیاری از این سنت‌ها و آداب و رسوم، در سپهر فرهنگی ایران مشترک است و آداب و رسوم اندکی وجود دارد که تنها مختص یک منطقه خاص باشد. از این جهت نمی‌توانیم بگوییم که این آداب و رسوم، خاص منطقه قزوین بوده ولی با اطمینان می‌شود گفت در منطقه قزوین هم به این سنت‌ها پایبند بودند و سعی می‌کردند که آن‌ها را حفظ کنند، ادامه دهند و به آیندگان بسپارند.

وی افزود: نکته دیگر این است که متأسفانه در اثر سیاست یکسان‌سازی فرهنگی و غلبه رسانه‌هایی مثل صدا و سیما که به نوعی تک‌گویی و تک‌صدایی را ترویج می‌کنند، بسیاری از سنت‌های فرهنگی ما فراموش و یا دچار دگرگونی‌های بسیار بزرگ و به عبارتی اجتناب‌ناپذیر شده‌اند.

این نویسنده ادامه داد: اجتناب‌ناپذیر از این جهت که زمانه تغییر می‌کند و برخورداری مردم از فناوری در هر عصری موجب دگرگونی در این آداب و سنت‌ها می‌شود. در ماه مبارک رمضان هم برخی از این تغییرات به صورتی اجتناب‌ناپذیر و متأسفانه بسیاری دیگر به دلیل قدر ندانستن این سنت‌های فرهنگی صورت گرفته است، مثلاً طی سه چهار دهه اخیر، نشاندن مردم پای سریال‌هایی که درباره کیفیتشان بنده اظهار نظر صریح نمی‌کنم موجب شد که عملاً بسیاری از سنت‌هایی که در گذشته مردم ما داشتند و به آن پایبند بودند را کنار بگذارند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم.

وی تصریح کرد: ماه رمضان در حقیقت ماه ضیافت خدا بین مردم تلقی می‌شد و می‌شود؛ ماهی که فرصتی است برای پالایش روح و جان؛ همان‌طور که حضرت مولانا می‌فرماید و استاد شجریان پیش از دعای ربنا ابیاتی از آن مثنوی را خوانده است که: «یک دهان بستی دهانی باز شد/ تا خورنده لقمه‌های راز شد» مردم با روزه گرفتن، با پرهیز و امساک از خوردن و آشامیدن در ساعات مابین اذان صبح تا اذان مغرب در حقیقت آمادگی پیدا می‌کردند برای اینکه روح و جانشان از رازهای معنوی برخوردار شود و کشف و شهودی روحانی حاصل کنند و به همین جهت پیش از ماه رمضان خودشان را برای درک صحیح این روزها مهیا می‌کردند.

آیین گل‌خندانی

این پژوهشگر بیان کرد: سنت خانه‌تکانی یکی از سنت‌های گذشته است که این کار را همان‌طور که در پیش از نوروز، انجام می‌دادند، در هفته‌های پایانی ماه شعبان و قبل از رسیدن ماه رمضان برای خانه‌ها انجام می‌دادند. با همان مدل و الگوی فکری و فرهنگی که در خانه‌تکانی پیش از نوروز داریم که هر بدی، هر اخلاق زشت، هر کدورت و کینه‌ای که در دل‌هایمان هست با خانه‌تکانی از خانه دل و روحمان دور کنیم، با همان الگو و مدل در ماه رمضان هم این کار را انجام می‌دادند؛ در واقع هم ظاهر خانه‌هایشان را می‌آراستند و از زشتی‌ها، ناپاکی‌ها و آلودگی‌ها پاک می‌زدودند و هم باطن خودشان را برای حضور در ضیافت الهی مهیا می‌کردند. در دهه‌های اخیر این سنت به نظافت مساجد و خانه خدا نیز راه یافته است.

وی گفت: برای آمادگی بیشتر به این منظور نخست به حمام می‌رفتند و جسم و کالبدشان را تطهیر می‌کردند. با روزه‌داری به‌ویژه در سه روز پایانی ماه شعبان به پیشواز و استقبال ماه رمضان می‌رفتند و در حقیقت خودشان را برای یک حضور شایسته و معنوی در ماه رمضان آماده می‌نمودند. آیینی هم داشتند که در حقیقت نوعی جشن با عنوان «گل‌خندانی» بود که مابین نیمه شعبان و ماه رمضان برگزار می‌کردند. گل‌خندانی همان سنتی است که در مناطق دیگر ایران عزیز، از آن به عنوان «کَلوخ‌انداز» هم یاد می‌کنند.

حضرتی تشریح کرد: در گذشته‌های دور مثلاً در نیم‌سال اول معمولاً برای کلوخ‌انداز یا گل‌خندانی به صحرا و بیرون از شهر می‌رفتند و به جهت اینکه برای حضور یک‌ماهه در ماه رمضان انرژی کسب کنند در آن وسعت بی‌نظیر ساعاتی را به شادی و شادمانی می‌گذراندند. البته در ضمن آداب گل‌خندانی و کلوخ‌انداز، خرده‌سنت‌هایی هم وجود داشته مثلاً مرسوم بوده که یک مهمانی مفصلی می‌گرفتند و خویشان درجه‌یک و بسیار نزدیک را دعوت می‌کردند؛ هنوز هم این سنت در بین مردم قزوین به‌خصوص خانواده‌های اصیل رواج دارد و آن را در قالب مهمانی‌هایی برگزار می‌کنند که به آن گل‌خندانی می‌گویند. غذاهای خوشمزه و مقوی در برنامه گل‌خندانی تدارک می‌بینند و در حقیقت همان‌طور که روح و روانشان از طبیعت کسب انرژی می‌کند، جسمشان را هم برای انجام یک ماه روزه‌داری و پرهیز از خوردن و آشامیدن مهیا و قوی می‌کنند.

تلاش برای رفتار شایسته در ماه رمضان

این پژوهشگر خاطرنشان کرد: در گذشته‌های بسیار دور در شب اول ماه که اصطلاحاً به آن شب نیت هم می‌گفتند، برای سحری برخاسته و نیت می‌کردند، از خدا هم قدرت می‌خواستند که بتوانند این ماه رمضان را به اعمال و عباداتش بپردازند. در گذشته‌های دور آن‌طور که پدرانمان نقل می‌کنند در ماه رمضان همه از کاسب، کارگر، مرد، زن، پیر و جوان سعی می‌کردند که «خوب» باشند. اگر پیش از آن به خلاف یا رفتار ناپسندی دچار بودند سعی می‌کردند در ماه رمضان رفتاری کنترل‌شده و شایسته داشته باشند، آن‌طور که با ماه خدا سازگاری داشته باشد.

وی اضافه کرد: فروشنده‌ها کم‌فروشی نمی‌کردند، کسی کمتر غیبت و دروغ و تهمت می‌شنید، کسی به احدی ظلم نمی‌کرد و سعی می‌کردند که با آمادگی کامل به ماه رمضان ورود کنند و آن پالایش و در حقیقت کاتارسیسی که برای بشر متصور است در ماه مبارک رمضان حاصل کنند و مهیای درک جشن بزرگ فطر و فطرت باشند. به همین جهت می‌رفتند از کسانی که احیاناً موجب آزردگی‌شان شده بودند طلب حلالیت و رضایت می‌کردند و خودشان هم در دلشان معمولاً کسانی را که در حق آن‌ها ستمی کرده بودند، می‌بخشیدند و در یک صمیمیتی شفاف و دوست‌داشتنی به ماه مبارک رمضان وارد می‌شدند.

مصاحبه از زهرا عبداللهی