چگونگی احیای مذاهب اسلامی در هند قرن ۱۹ میلادی
پس از استعمار انگلیسی‌ها بر هند در قرن ۱۹ میلادی بعضی از علمای مسلمان‌ها هوشیار شدند و نهضتی را برای احیای اسلام شروع کردند که بگویند ما اسلامی ناب داریم که در برابر اسلام جامد و خامدی است که قدرت‌های غربی به ما معرفی می‌کنند؛ اسلامی که می‌تواند خودش را به‌روزرسانی کند و مردم ضمن اینکه متقی و متدین هستند با مسائل دنیای مدرن هم کنار بیایند.
حمید عابدیها، عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام نور یکی از گردآورندگان کتاب «مکاتب احیاگری مذاهب اسلامی»، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین، با اشاره به اینکه قرن نوزدهم میلادی قرن حساسی است، بیان کرد: در قرن نوزدهم میلادی گونه‌ای روشنفکری و دگراندیشی برای احیاگری دینی در همه قلمرو اسلامی پیدا شد. چون قرن نوزدهم میلادی قرن حساسی است بعد از انقلاب صنعتی در اروپا کشورهای ابرقدرتی مثل فرانسه، آلمان و انگلستان مستعمره‌هایی از ممالک اسلامی برای خودشان در نظر گرفتند.
وی در ادامه گفت: در آن روزگار همه ناحیه حجاز، مصر، یمن، لیبی، الجزایر، مراکش، هند و ایران زیر سیطره قدرت‌های غربی که عموماً مسیحی هم بودند قرار گرفت. که بعضاً رسماً مستعمره شدند مثل هند، که مستعمره انگلستان شد و الجزایر رسماً مستعمره فرانسه شد در واقع این کشورها رسماً تحت سیطره حکومت‌های غربی قرار رفتند.
مدرس دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) افزود: استعمار برای اینکه در آن کشورها نفوذ کند یک تعریف آگاهانه از اسلام، مناسک و معاملات دینی در کشورهای مسلمان به خرج داد تا به سود خودشان باشد و بتوانند نفوذشان را ادامه دهند. مثلاً کمپانی هند شرقی در سال ۱۸۵۷ در هند تأسیس شد و منسوجات تولید می‌کرد و با تأسیس این کمپانی بازار لباس و پارچه انگلستان از منسوجات هند تأمین می‌شد.
وی اظهار کرد: با این روش هندی‌ها از تولید لباس‌های سنتی و پارچه‌های دست‌بافت خود که با نخ‌ریسی تهیه می‌کردند؛ دست کشیدند و همین امر موجب فقر عمومی شد، چراکه بسیاری از کسبه هندی درآمد خود را از دست دادند و به این طریق انگلیسی‌ها سیطره خود را حفظ کردند.
عابدیها اظهار کرد: انگلیسی‌ها برای آن جمعیتی از هندی‌ها که هندو بودند و آن جمعیتی که مسلمان بودند و آن‌ها که زرتشتی بودند برنامه دینی تدارک دیدند و اشخاصی را به‌عنوان مبلغ مذهبی معرفی کردند که این اختلافات بین اقوام و باورهای دینی باعث شد آن‌ها بتوانند کماکان سیطره سیاسی و اقتصادی خودشان را ادامه دهند.
وی تصریح کرد: در ادامه جریان‌های دینی و اسلامی ایجاد کردند که در مقابل هم قرار داشتند؛ این کار در مصر هم صورت گرفت و در ایران نیز هم‌زمان بابیت و بهائیت مقارن با دوره قاجار ایجاد شد که آن هم یک توطئه انگلیسی بود.
این پژوهشگر بیان کرد: هم‌زمان بعضی از علمای مسلمان‌ها هوشیار شدند، کسانی مثل سید جمال‌الدین اسدآبادی در ایران، محمد عبدو در مصر و شاه نعمت ولی‌الله دهلوی در هند؛ نهضتی را برای احیای اسلام شروع کردند که بگویند ما اسلامی ناب داریم که در برابر اسلام جامد و خامدی است که قدرت‌های غربی به ما معرفی می‌کنند؛ اسلامی که می‌تواند خودش را به‌روزرسانی کند و مردم ضمن اینکه متقی و متدین هستند با مسائل دنیای مدرن هم کنار بیایند.
این پژوهشگر گفت: دین ماهیتاً این توانایی را دارد که خود را به‌روزرسانی کند و احکام فقهی اسلام می‌تواند برای هر پدیده نوعی حکم استنباطی و ثانویه‌ای داشته باشد بنابراین جریان احیاگری دینی در سراسر قلمرو اسلامی صورت گرفت و برجستگی آن در قرن نوزدهم بود.
وی افزود: این مکاتب گاهی باهم اختلافاتی داشتند در اینکه اسلام و دین قابلیت‌هایی دارد که می‌تواند خودش را با مسائل روز تطبیق دهد. این‌ها قرآن و روایت را بازخوانی کردند و سعی‌شان در این بود که برای مسائل جدید مانند مبارزه با استعمار، مسائل اقتصادی و صنعتی جدید به جواب‌های خود در متن دینی برسند. تلاش این‌ها باعث شد در قرن بیستم -یعنی جایی که این کتاب به آن نمی‌پردازد- کسانی مثل مولانا ابوالکلام آزاد، مولانا شبلی نعمانی صاحب کتاب «شعر العجم» و علامه محمد اقبال لاهوری ظهور کنند و مسلمانان هند در یک بخشی از هند بزرگ جمع شوند و مستقل شوند و کشور تازه استقلال یافته پاکستان از هندوستان جدا شود و به‌عنوان یک کشور تازه متولد شده اسلامی شکل بگیرد.
استاد دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) تصریح کرد: کتاب «مکاتب احیاگری مذاهب اسلامی» در ۵۱۸ صفحه در قطع وزیری از سوی انتشارات دانشگاه مذاهب اسلامی منتشر شده است. دانشگاه مذاهب اسلامی در ایران چهار شعبه دارد و وابسته است به مجمع بین‌المللی تقریب مذاهب اسلامی که سالی یک بار هم کنگره‌های بین‌المللی دایر می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: همچنین استاد دکتر فتح‌الله مجتبایی استاد ادیان دانشگاه الهیات دانشگاه تهران هم که متخصص ادیان و عرفان‌های شرقی دانشگاه هاروارد و هنر پژوه است برای این کتاب مقدمه نوشته است. کتاب ۴ فصل دارد که ۳ فصل آن به هرکدام از این مکاتب و احیاگران سه گانه تخصیص پیدا کرده است و در فصل چهارم زمینه ظهور مکاتب احیاگرانه قرن بیستم هم معرفی شده است.
عابدیها ادامه داد: این کتاب بیش از ۳۰۰ منبع فارسی، عربی، انگلیسی و نزدیک به ۴۹ منبع انگلیسی دارد؛ برای نگارش آن سفری که به هند داشتیم و در کتابخانه‌های آنجا درباره هند قرن نوزدهم کتاب‌هایی موجود بود که به زبان فارسی نبود؛ کتاب‌ها به زبان‌های انگلیسی، عربی یا اردو بودند و بخش‌هایی از کتاب را که می‌خواستیم استفاده کنیم اسکن می‌کردیم کپی می‌گرفتیم و ترجمه می‌کردیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور با بیان اینکه کار پژوهشی و نوشتن این کتاب از سال ۹۳-۱۳۹۲ شروع شده و در آذرماه سال ۱۴۰۰ منتشر شد. مصاحبه‌هایی نیز برای پیشبرد مقاصد این کتاب توسط خانم دکتر کلاهدوزها با حدود ۵۰ نفر از هندشناس که در یک کنگره بین‌المللی در «دانشگاه علیگره هند» شرکت کرده بودند صورت گرفت.
به گزارش ایکنا، پرستو کلاهدوزها همسر حمید عابدیها که از گردآورندگان کتاب است؛ دانش‌آموخته دوره دکتری در رشته تاریخ اسلام از دانشگاه مذاهب اسلامی بوده و دوره پست دکتری خود را در دانشگاه اراک در رشته سیر احیاگری اسلامی می‌گذراند. کلاهدوزها مدرس دانشگاه دانش البرز قزوین و استاد مدعو برخی از دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه مذاهب اسلامی در تهران است. از کلاهدوزها تاکنون ۳۰ مقاله و ۵ کتاب منتشر شده است.
