اهمیت صبر در آموزش احکام دین به کودکان

طاهره خاکساران، حافظ و مربی قرآن کریم، در یادداشتی که با موضوع «تربیت کودکان در قرآن و روایات» در اختیار ایکنای قزوین، قرار داده آورده است:

والدین در کنار تعلیم اصول دین، می‌بایست دستورات و احکام دین را نیز به فرزندان خود آموزش دهند و آموزش به تنهایی کافی نیست بلکه طبق آیه زیر، مراقبت و صبر و حوصله بر اجرای تکالیف الهی اعضای خانواده نیز لازم است.

چنانچه خداوند خطاب به پیامبر عظیم‌الشأن(ص) در ارتباط با خانواده‌اش می‌فرمایند: «وَ أْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیهَا لَا نَسْأَلُک رِزْقاً نَّحْنُ نَرْزُقُک وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَی؛ و خانواده‌ات را به نماز فرمان ده و بر آن پایدار باش. ما از تو روزی نمی‌خواهیم (بلکه) ما تو را روزی می‌دهیم و سرانجام (نیکو) برای (اهل) تقوا است (۱۳۲) سوره طه».

در تفسیر نور آیه ۱۳۲ سوره طه این‌گونه تفسیر شده است که «وأمر اهلک» مرد نسبت به سرنوشت فکری و دینی خانواده خود مسئول است و تنها رعایت امور مادی آنان کافی نیست؛ «وأمر اهلک بالصلوة» فرمان به نماز از میان سایر واجبات، رمز بیمه شدن اعضای خانواده است و «وأمر اهلک بالصلوة... والعاقبة للتقوی» نماز، زمینه‌ساز پاکدامنی و تقواست».

لقمان حکیم نیز بعد از تحکیم پایه‌های مبدأ و معاد که اساس همه اعتقادات مکتبی است به مهم‌ترین اعمال یعنی مسئله نماز پرداخته، می‌گوید: «یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ؛ پسرم! نماز را برپادار» چراکه نماز مهم‌ترین پیوند تو با خالق است، نماز قلب تو را بیدار، روح تو را مصفا و زندگی تو را روشن می‌سازد. نماز آثار گناه را از جانت می‌شوید، نور ایمان را در سرای قلبت پرتوافکن می‌دارد و تو را از فحشا و منکرات باز می‌دارد.

در قرآن بارها از امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان وظیفه ویژه برای امت پیامبر(ص) یاد شده و امت مسلمان به خاطر داشتن این ویژگی، بهترین امت خوانده شده است. از دیدگاه روایات نیز، امر به معرف و نهی از منکر از جایگاه ویژه و ارزشمندی برخوردار است چراکه امر به معروف و نهی از منکر، باعث احیاء دین و ضامن اجرای قوانین و دستورات اسلام است و باعث اصلاح جامعه می‌شود.

لقمان نیز بعد از برنامه نماز به مهم‌ترین دستور اجتماعی یعنی امر به معروف و نهی از منکر پرداخته، به فرزندش می‌گوید «وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ؛ مردم را به نیکی‌ها و معروف دعوت کن و از منکرات و زشتی‌ها باز دار».

لقمان بعد از این سه دستور مهم عملی، به مسئله صبر و استقامت که در برابر ایمان، همچون سر، نسبت به تن است، پرداخته می‌گوید «وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ؛ در برابر مصائب و مشکلاتی که بر تو وارد می‌شود، صابر و شکیبا باش که این از وظائف حتمی و کارهای اساسی هر انسانی است». مسلم است که در همه کارهای اجتماعی، مخصوصاً در برنامه امر به معروف و نهی از منکر، مشکلات فراوانی وجود دارد، و سود پرستانِ سلطه‌جو، و گنهکاران آلوده و خودخواه، به آسانی تسلیم نمی‌شوند و حتی در مقام اذیت و آزار و متهم ساختن آمران به معروف و ناهیان از منکر بر می‌آیند، البته بدون صبر و استقامت و شکیبایی، هرگز نمی‌توان بر این مشکلات پیروز شد.

سپس لقمان به مسائل اخلاقی در ارتباط با مردم پرداخته و به فرزندش سفارش می‌کند که در رفتار اجتماعی خود مراقب باشد به‌گونه‌ای با مردم برخورد کند که عاری از هرگونه کبر و بی‌اعتنایی باشد. او به فرزندش می‌گوید «وَ لاتُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّاسِ؛ وَ لاتَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللّهَ لایُحِبُّ کُلَّ مُخْتال فَخُور؛ با بی‌اعتنائی از مردم روی مگردان و مغرورانه بر روی زمین راه مرو چرا که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست نمی‌دارد».

به این ترتیب، لقمان حکیم در اینجا به ۲ صفت بسیار زشت و ناپسند که مایه از هم پاشیدن روابط صمیمانه اجتماعی است اشاره می‌کند که یکی تکبر و بی‌اعتنائی، و دیگری غرور و خودپسندی است که هر ۲ انسان را در عالمی از توهم و پندار و خودبرتربینی، فرو می‌برند، و رابطه او را از دیگران قطع می‌کنند.

آیه ۱۹ سوره لقمان، این حکیم ۲ برنامه دیگر اخلاقی توصیه کرده و می‌گوید «وَاقْصِدْ فِی مَشْیک وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِک ۚ إِنَّ أَنْکرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ؛ و در رفتارت میانه روی اختیار کن و سخن آرام گو (نه با فریاد بلند) که زشت‌ترین صداها صوت الاغ است». در تفسیر نمونه در خصوص این آیه آمده است «به راستی کسی که این صفات چهارگانه را دارد انسان موفق، خوشبخت و پیروز است، در میان مردم محبوب، و در پیشگاه خدا عزیز است».