جریان‌شناسی فکری و فرهنگی عصر امام سجاد(ع)

روح‌الله بهشتی‌پور، استاد جامعة‌المصطفی(ص) قم، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین، اظهار کرد: موضوع فکری عصر امام سجاد(ع) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چون بستر پیدایش صحیفه این دوره است به همین خاطر شناخت دوره‌ای که صحیفه در آن پدید آمده از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی ادامه داد: دوره امام سجاد(ع) از لحاظ فرهنگی و اجتماعی در کل اسلام یک دوره خاص و ویژه است و حتی به لحاظ جریان‌شناسی می‌توانیم با شرایط حضرت عیسی(ع) و موسی(ع) مقایسه کنیم؛ بعد از حضرت عیسی(ع) شرایطی پیدا شد و جریان‌هایی به‌دنبال حذف، پاکسازی و زوال دین مسیحیت بودند؛ بعد از حضرت موسی (ع) جریان‌هایی به‌دنبال استحاله، زوال و پاکسازی دین حضرت موسی(ع) بودند. بنابراین دوره امام سجاد(ع) از لحاظ شرایط فرهنگی و اجتماعی در تاریخ اسلام و تاریخ ادیان ابراهیمی بی‌نظیر است.

استاد جامعة‌المصطفی(ص) تصریح کرد: طبقه‌بندی کلی دوره امام سجاد(ع) به ۲ دوره «از زمان عاشورا تا پایان دوره سفیانی ۶۱ تا ۶۴ هجری قمری» و «از استقرار حکومت مروانی تا آغاز امامت امام باقر(ع)» تقسیم می‌شود. در دوره اول بعد از عاشورا و روز عاشورا اتفاقات خاصی را شاهد هستیم که یکی واقعه عاشورا است. سپس واقعه «حَره» در سال ۶۳ اتفاق می‌افتد؛ عجیب است در عین حال که زمان زیادی از دوران پیامبر(ص) نگذشته و صحابه و بزرگان صحابه زنده هستند و حضور دارند و شهر هم شهر پیامبر و پایتخت جهان اسلام است ولی در واقعه حره ۷۰۰ حافظ قرآن کریم و ۸۰ تن از صحابه به شهادت می‌رسند این اتفاق ۲ سال بعد از واقعه عاشورا رقم می‌خورد. در این زمان سنگباران و ویرانی کعبه در تاریخ ثبت شده است که این امر در ۲ دوره زمانی اتفاق می‌افتد که یکی در دوره اول و یکی در دوره دوم است. در دوره اول حَصینْ‌بن‌نُمَیر به دستور یزید کعبه را سنگ باران و ویران می‌کند.

بحث شیعه و سنی نیست

بهشتی‌پور خاطرنشان کرد: در واقعه عاشورا فضا و کشش اجتماعی و فرهنگی را به‌گونه‌ای فراهم می‌کنند که امام حسین(ع) را خارج شده از دین و مهدورالدم معرفی کنند بنابراین امام حسین(ع) که نماد رهبری اسلام بودند را شهید می‌کنند. در واقع حَره نیز نماد مسلمانی و در حادثه سوم نماد اسلام که کعبه بود از بین می‌رود. اینجا دیگر بحث شیعه و سنی نیست بلکه پاکسازی رهبری اسلام، مسلمانی و نماد اسلام است، آنان به‌دنبال پاکسازی اسلام بودند؛ راه ارتباطی که خداوند توسط پیامبر(ص) با بشر برقرار کرده بود تا بشر را مجهز به علم قدرت خود کند توسط این جریان از بین رفت و پاکسازی شد.

این استاد حوزه علمیه قم بیان کرد: در دوره دوم وقایعی داریم که یکی از آن‌ها سنگ‌باران و ویرانی کعبه است که حجاج انجام می‌دهد و منجنیق‌های قدرتمند را قرار می‌دهد و مسجد پیامبر(ص) را ویران می‌کند و غیر از این سیاست‌های خشن و سرکوب‌گرایانه را شاهد هستیم که با انتصاب افراد خاصی توسط حاکمان مناطق اتفاق می‌افتد؛ حاکمان منصوب شده در وحشی‌گری و سرکوب امتیاز روشنی دارند. ازجمله این حاکمان می‌توانیم به «مُهَلَّب بن ابی صُفره» اشاره کنیم او حاکم خراسان می‌شود؛ در نقل‌های تاریخی به صراحت آمده پسر این فرد برای کشتار مردم گرگان مأمور می‌شود و به اندازه‌ای مردم گرگان را از بین می‌برد که آسیاب آبی آنجا به حرکت بیفتد و به واسطه آن آرد تهیه شود تا از آردی که توسط خون مردم به جریان افتاده بود نان تهیه و میل کند.

بهشتی‌پور ادامه داد: مدتی «هشام بن اسماعیل» حاکم مدینه می‌شود، وی کسی است که طبری نقل می‌کند هشام نسبت به امام سجاد(ع) و اهل بیت(ع) برخوردهای اهانت‌آمیز، سرکوب‌گرایانه داشته است؛ «ولید» بعد از چهار سال که می‌خواست هشام را برکنار کند به اطرافیان خود دستور می‌دهد که به هشام که حاکم خودش بود توهین کنند؛ هشام فردی بود که به اهل بیت(ع) سختگیری می‌کرد؛ هشام عبارتی دارد که در تاریخ مانده است «من از توهین و تهدیدهای شما نمی‌ترسم تنها از علی بن حسین(ع) می‌ترسم». «ولید» همه را مأمور می‌کند که به هشام توهین کنند امام سجاد به اطرافیانش تصریح می‌کنند مبادا به هشام سخن ناروا بگویند؛ این سخن امام سجاد(ع) به گوش هشام که علیه امام سجاد(ع) فعالیت داشت می‌رسد و هشام می‌گوید «خدا می‌دانست که رسالت خود را در چه کسی قرار دهد» که این امر گویای خیلی از نکات است، در دوره‌ای که حاکمیت دنبال پاکسازی رسالت و وحی بود امام سجاد(ع) نوعی برخورد کردند که این حاکم اعتراف می‌کند که حضرت دارای امامت و ادامه‌دهنده رسالت رسول خدا(ص) هستند.

استاد جامعة‌المصطفی(ص) اظهار کرد: «حجاج ابن یوسف ثقفی» مدتی حاکم می‌شود و اقدامات معروف و مشهوری دارد که یکی از اقدامات او ایجاد زندان‌های منحصر به فرد است؛ زندان‌های این حاکم بدون سقف بود و زندانیان را عریان و زن و مرد را با هم در زندان نگه می‌داشت؛ با توجه به موقعیت جغرافیایی حجاز و گرمای آن، زندان بدون سقف بودن یک شکنجه است؛ همچنین نقل شده است که این حاکم ۱۶ هزار زن را زندانی می‌کند. خاندان امام سجاد(ع) را در جلوی چشمانشان شهید و فضای اختناق‌آمیزی را ایجاد کردند که مسائل بازگو نشود؛ در این شرایط حضرت وظایف امامت را باید انجام می‌دادند.

فتوحات باعث تحولات پیچیده فرهنگی می‌شود

بهشتی‌پور تصریح کرد: در دوره دوم فتوحات کار را سخت کرد؛ گسترش فتوحات باعث تحولات پیچیده فرهنگی می‌شود چون بعد از فتوحات ۲ اتفاق می‌افتد؛ ۲ پیامد دارد که پیامد نخست آن اختلاط فرهنگی است، آیا تعاطی یا تهاجم فرهنگی اتفاق می‌افتد؟ در دوران امام سجاد(ع) به دنبال این بودند که فرهنگ اسلامی آن را از بین ببرند، وقتی فرهنگ اسلامی از بین برود باعث می‌شود فرهنگ دیگر ملل حاکم شود. هر چند از لحاظ نظامی فاتح بودند ولی از لحاظ فرهنگی این‌گونه نبود و فرهنگ تمدن‌های بیرونی به دنیای اسلام هجمه می‌آورد.

وی گفت: پیامد دوم فتوحات رفاه‌زدگی و تجمل‌گرایی است؛ پیشینه حجاز و شبه جزیره عرب روشن است که آنان از نظر منابع سرزمینی چیز خاصی نداشتند و فتوحات غنایم، اخذ مالیات و گرفتن منابع سرزمین‌های مفتوحه موجب رفاه‌زدگی و تجمل‌گرایی افرادی شد که عنوان مسلمان داشتند. در تعریف جاهلیت نکته‌ای مغفول مانده است که برخی از مورخان کشور بدان اشاره کردند و آن این است که جاهلیت در برابر اسلام است نه جاهلیتی که موقعیت جغرافیایی آن عربستان باشد. منشأ برخی از کارهای جاهلانه‌ای که در شبه جزیره عربستان انجام می‌شد مُدن پیرامونی بود و در حقیقت خاستگاه پیدایش آنان در شبه جزیره عربستان نبوده است.

بهشتی‌پور گفت: در دوره امام سجاد(ع) زعامت فکری و علمی مروجان احکام، فرائض و عقاید غیراسلامی یا همان جاهلی را شاهد هستیم؛ به‌عنوان نمونه ابن‌قتیبه که از اندیشمندان اهل سنت است، می‌گوید در دوره امام سجاد(ع) امام حسین(ع) را خارج شده از دین اسلام و مهدورالدم می‌دانند و اگر بگوییم حضرت علی(ع) برادر رسول خدا(ص) است حال مردم دگرگون می‌شود؛ در این شرایط افرادی مرجعیت پیدا می‌کنند که تفکرات مشرکین، یهودیان و احکام جاهلی را در دنیای اسلام مطرح می‌کنند. روایتی در اسناد اهل سنت وجود دارد که «بخاری» و «تِرمَذی» آن را تأیید کردند؛ و آن روایت این است که جبر و تشبیه، تجسیم و رؤیت عینی باورهای نهادینه شده در دوران اسلام بودند. تشبیه بدان معناست که خداوند شبیه مخلوقاتش است که مخلوقاتش انسان‌ها هستند.

وی افزود: در این دوران مقوله امامت و رهبری نه تنها کنار گذاشته شد بلکه امامت دیگری را پذیرفتند و در ادبیات آن دوران امام کسی است که حاکم است و نامش یزید است.

استاد جامعة‌المصطفی(ص) در پایان گفت: در چنین وضعیتی امام سجاد(ع) باید امامت، اقدامات فرهنگی و رسالت‌های اجتماعی و دینی را انجام می‌دادند، حضرت متناسب با این ۲ دوره ۲ راهبرد چیدند که این راهبردها افشای ماهیت فرهنگی بنی‌امیه و طراحی سامانه فرهنگی است که این سامانه چند سطحی و چندلایه‌ای بود که در این سامانه نقش و جایگاه صحیفه سجادیه ویژه است.