کودتای ۲۸ مرداد، ایران را به کمای سیاسی برد

محمدرضا شاه با صدور حکم محرمانه عزل دکتر محمد مصدق از نخست‌وزیری و فرار به عراق و سپس به ایتالیا در مرداد ۱۳۳۲، زمینه‌ را برای کودتایی انگلیسی ـ آمریکایی ۲۸ مرداد فراهم کرد.

فرار شاه و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از خاندان پهلوی شخصیتی بزدل و ترسو در حافظه تاریخی ملت ایران ثبت کرد. حکم عزل مصدق باید پیش از امضا، از تصویب مجلس شورای ملی می‌گذشت، همان مجلسی که هفدهمین دوره‌اش ۲ روز قبل از امضای حکم محرمانه برکناری مصدق یعنی ۲۰ مرداد ۱۳۳۲، از طریق رفراندوم منحل شده بود. شاه همزمان با حکم برکناری مصدق، حکم نخست‌وزیری زاهدی سرلشکر بازنشسته ارتش را هم امضا کرد.

کاوه حسین‌زاده‌راد، پژوهشگر تاریخ معاصر و نویسنده در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین، در خصوص علل وقوع کودتای ۲۸ مرداد، اظهار کرد: جنبه‌های مختلف داخلی و خارجی در وقوع این کودتا مؤثر بود اما جنبه خارجی آن اهمیت بیشتری داشت. این داستان ابتدا بر سر مسئله ملی شدن صنعت نفت و کنترل نفت به دست ایرانیان بود که بعدها مسائل داخلی هم بر آن افزوده شد.

عوامل خارجی وقوع کودتای 28 مرداد

وی در توضیح عوامل خارجی وقوع کودتا گفت: در گذشته به سبب آنکه تکنولوژی و قدرت استخراج نفت در دست کشور‌های قدرتمند بود، امتیاز استخراج و فروش نفت در ایران نیز به‌دست کمپانی‌های انگلیسی سپرده شده بود و ایران هم در این زمینه با آن‌ها مشارکت می‌کرد. اما این شرایط بسیار ناعادلانه و نابرابر بود. سهم ایران از عواید فروش حداقل بود و در مقایسه با کشورهای مشابه مغبون ‌شده بود. چون هم‌زمان شرکت امریکایی آرامکو قراردادی با عربستان داشت که عواید آن برای هر کشور ۵۰ درصد بود و عوایدی که برای هر تُن نفت پرداخت می‌شد ۲ برابر قراردادهایی بود که شرکت انگلیسی به ایران می‌داد.

این پژوهشگر گفت: انگلستان منافع خود را در خطر می‌دید، برنامه‌ریزی و پشتیبانی مالی کرد تا این بدعت شکل نگیرد و فرآیند ملی شدن صنعت نفت به کشورهای دیگر سرایت نکند و متوقف شود. در آن مقطع کودتا رایج بود همچون کشورهای گواتمالا، اندونزی و شیلی که کودتا ایجاد شد تا از شکل‌گیری دولت‌های ملی و مستقل به نفع ابرقدرت‌ها جلوگیری شود.‌ در آن زمان نفت مؤلفه بسیار مهمی بود زیرا پس از جنگ جهانی دوم کشورها برای بازسازی خود به سوخت نیاز داشتند.

وی ادامه داد: با ملی شدن صنعت نفت کنترل نفت از دست کمپانی انگلیس خارج شد و مسیری را طی کرد تا به کودتا رسید. انگلیسی‌ها بیکار ننشستند. در مرحله اول شرکت انگلیسی در مجامع بین‌المللی شکایات حقوقی را مطرح کرد که در هر پیگیری به بن‌بست رسید و دکتر مصدق در آن دعاوی پیروز شد. انگلیس پس از شکست در مجامع حقوقی وارد فاز محاصره‌ی همه‌جانبه و فشار اقتصادی به ایران شد، که اگر ایران می‌خواهد بدون دخالت انگلیس نفت را استخراج کرده و به‌فروش رساند با موانع ما برخورد خواهد کرد. انگلیس کشورها را تحت فشار قرار داد تا نفت ایران را نخرند و مانع حضور نفتکش‌های اروپایی در بندرگاه‌های ایران شد که این فاز، دولت مصدق را بسیار تحت فشار قرار داد و درآمد نفت کشور به صفر رسید.

حسین‌زاده اضافه کرد: در کودتای ۲۸ مرداد بحث اصلی نفت بود و مدعی شماره یک انگلستان بود. فضای دوقطبی جنگ سرد هم این هراس را ایجاد کرده بود که این اتفاق به نفع نفوذ کمونیسم در ایران رقم نخورد و در نهایت با پشتیبانی مالی و برنامه‌ریزی‌های انگلیس کودتا پیروز شد.

وی با اشاره به نقش آمریکا در تحقق کودتا تصریح کرد: در ابتدای امر، انگلستان قدرت مطلق بود و با روسیه در تأثیرگذاری بر ایران رقابت می‌کرد، اما بعد از تضعیف شدن انگلیس در اثر جنگ جهانی دوم، آمریکا کم‌کم جای انگلستان را گرفت. موضع آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ابتدا بی‌طرفانه بود و قصد دخالت نداشت اما به دلایلی قانع شد که باید ورود کرده و دخالت‌های خود را آغاز کرد. هم‌زمانی مسائل خارجی و درگیری‌های داخلی شاه و دولت مصدق، به کودتای ۲۸ مرداد انجامید.

یاران مصدق به او خیانت کردند

این پژوهشگر با تشریح عوامل داخلی رقم خوردن کودتای ۲۸ مرداد، گفت: مصدق به‌عنوان نماد و نماینده طیف معارض شاه در میدان بود. او با منش خود، بر اساس قانون مشروطه، اختیارات بسیار محدودی را برای شاه قائل بود که پادشاه قدرتی ندارد و تنها یک مقام تشریفاتی است. شاه جوان هم اقتدار کافی نداشت و در برابر مصدق در موضع ضعف قرار داشت. برای شاه تحمل این وضعیت سنگین بود اما قدرت برخورد با مصدق را هم نداشت.

وی خاطر‌نشان کرد: نیروهای داخلی برای کودتا سنگ تمام گذاشتند، مخالفان مصدق، طرفداران سلطنت و بازگشت شاه، افرادی که با مصدق در گذشته یار بودند و حالا به‌دلیل ایجاد شکاف بین آنها به مخالفان مصدق تبدیل شده بودند هم طیف گسترده‌ای را تشکیل دادند.

حسین‌زاده در خصوص اتفاقات داخلی که زمینه کودتا را فراهم کرده بود گفت: عواملی چون تفرقه بین رهبران جبهه‌های ملی و یاران مصدق، درگیری خیابانی و اتفاقات کارگری حزب توده، فضای دوقطبی و بدبینی قدرت‌های جهانی که حزب توده را عامل شوروی در ایران می‌دانستند، تیره شدن روابط مصدق و شاه که قبلاً جلسات هفتگی هیئت دولت را در حضور شاه برگزار می‌کرد اما در آن مقطع از شاه حتی مشورت هم نمی‌گرفت؛ جنبه‌های داخلی وقوع کودتای ۲۸ مرداد را فراهم کرد.

وی در پاسخ به این پرسش که کودتا چگونه اجرا شد، بیان کرد: طبق برنامه‌ریزی نظامی، یک جوخه از سربازان تحت فرماندهی نصیری ابلاغ فرمان عزل مصدق را برعهده داشتند. جوخه دیگر وزیران کلیدی را بازداشت می‌کردند. جوخه‌ی سوم وزارت پست و تلگراف و ستاد ارتش را تسخیر کردند.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: همزمان گروه‌های سازماندهی شده اراذل و اوباش و چماق‌داران به دفاتر احزاب مخالف و در رأس آنها دفتر حزب توده و جبهه ملی یورش بردند. از بین سه جوخه فقط جوخه دوم موفق شد، نصیری بازداشت شد و فرمانده جوخه‌ی سوم هم گریخت. یکی از افسران گارد سلطنتی که عضو حزب توده بود، کیانوری را مطلع کرد و به گوش مصدق رسید و عملیات‌ها خنثی شد و شاه به اجبار به بغداد فرار کرد.

هدف از کودتا چه بود؟

این پژوهشگر ادامه داد: اینجا ظاهراً کودتا شکست خورده بود، اما ظرف چند ساعت ورق برگشت و کودتاچی‌ها توانستند قدرت را در دست گرفته و با حمله به منزل مصدق او را بازداشت کنند و پس از سپری کردن مراحل دادگاه، مصدق تبعید شد.

وی عواملی را که در پیروزی کودتا نقش داشت این‌گونه برشمرد: پشتیبانی و برنامه‌ریزی خارجی از یک سو، اختلافات و خیانت‌های داخلی از سوی دیگر، فراهم کردن نیروهای میدانی توسط برادران رشیدیان که عامل اصلی توزیع پول بین چماق به دستان سازماندهی شده همچون شعبان جعفری بودند نیز تأثیر‌گذار بود. همدستی افرادی همچون سرتیپ دفتری، رئیس شهربانی و فرماندار نظامی که از بستگان نزدیک مصدق بود با کودتاچیان هم مؤثر بود. همه این عوامل دست به دست هم دادند تا کودتا به پیروز شده و مصدق و هوادارانش مغلوب شوند.

حسین‌زاده با اشاره به اهداف کودتای ۲۸ مرداد مهمترین هدف را کنترل دوباره نفت به دست شرکت‌های بزرگ آمریکایی و انگلیسی عنوان کرد و افزود: کودتا اتفاق افتاد تا کمپانی‌های خارجی با ایران بر سر مسئله نفت دوباره تفاهم کنند و با سرکوبی مصدق و نیروهایش، شاه قدرت خود را در عزل و نصب‌ها به‌دست گیرد.

وی با اشاره به تاثیر کودتای ۲۸ مرداد در فضای سیاسی ایران گفت: جو یأس و ناامیدی در جامعه حاکم شد. افرادی که سالیان سال به‌دنبال تشکیل دولتی مردمی بودند تا جلوی قدرت مطلق شاه بایستند، دیگر رمقی برای مخالفت نداشتند. سرکوب مخالفین و معترضین صورت گرفت تا ایران سال‌ها به کمای سیاسی برود. این جو ناامیدی در ادبیات آن روز هم تجلی پیدا کرد؛ در اشعار مهدی اخوان ثالث، سرخوردگی، یأس و ناامیدی در فضای روشنفکری جامعه کاملاً مشهود است.

کودتای انگلیسی ـ آمریکایی پیروز شد و پهلوی دوم ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در پیامی که از رادیو تهران پخش شد وعده غیرمنتظره‌ای داد. وی با هدف آرام کردن مردم به آن‌ها وعده دموکراسی داد و گفت که تنها اوست که می‌تواند در کشور دموکراسی واقعی برقرار کند. وی با این وعده و البته به لطف حمایت آمریکایی‌ها توانست پیروز کودتا شود. محمدرضا شاه ۳۰ مردادماه ۱۳۳۲ به ایران برگشت و بر صندلی قدرت نشست و دکتر مصدق و هواداران و منسوبان او در سراسر کشور را به زندان سپرد و پاکسازی ادارات از مصدقی‌ها را آغاز کرد.