شهریار؛ از ارادت به خاندان عصمت تا پیام به اینشتین

در فرهنگ ایرانی انس با شعر نقش پررنگ و بسزایی دارد و اگر جزئی‌تر به این مسئله نگاه کنیم، زندگی همراه با شعر که لالایی‌های مادرانه است شروع می‌شود و با شعر پایان می‌گیرد. این آمیختگی ایرانیان با شعر آمیختگی و تأثیری که شعر بر فرهنگ، خلق‌وخو و رفتار می‌گذارد، ضرورت پرداختن به آن و ضرورت پاسداری از حریم این عنصر اعجازآفرین را بیشتر می‌کند.

۲۷ شهریور با عنوان روز شعر و ادب پارسی مصادف با سالروز بزرگداشت استاد شهریار بهانه‌ای شد تا ایکنای قزوین، با دو استاد حوزه ادبیات فارسی در خصوص ویژگی‌های برجسته شعر و سبک استاد شهریار به گفت‌وگو بپردازد.

حمید طاهری، استاد ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) در خصوص ویژگی‌های شعری شهریار به ایکنا، گفت: شهریار یکی از توانمندان عرصه شعر و ادب پارسی در ایران و جهان است، که شهرت او آفاق را درنوردیده و به جرئت می‌توان گفت که اشعارش سلوک جهانی دارد. او شاعری صاحب سبک، با تراوش‌های طبع ماندگار و نمونه اعلای هنر فاخر است. شعر او ازنظر هنر و بلاغت در اعلای درجات است. او همچون حافظ و مولانا و سعدی اشعاری سروده که گذر ایام آن‌ها را تازه‌تر، ماندگارتر و دایره و وسعت شهرتش را گسترده‌تر می‌کند.

وی با اشاره به اینکه، مضامین، معانی و موضوعاتی که سروده شهریار است، دغدغه جامعه را شامل می‌شود گفت: یکی از ویژگی‌هایی که شهریار دارد، مردمی بودن و دغدغه‌مند بودن او است که سبب شده اشعارش همیشه نو باشد و به دست فراموشی سپرده نشود. البته این سبک نوشتن، راز ماندگاری همه شعرهای ارزنده و با طراز بالا است.

این مدرس دانشگاه در خصوص توانایی شهریار در سرودن اشعارش در قالب‌های گوناگون افزود: شهریار در سرودن انواع قالب‌های شعر کلاسیک نام‌آور و صاحب سبک است. آثار منتشرشده از شهریار در قالب‌های غزل، قصیده، قطعه، رباعی و مثنوی است.

وی بابیان اینکه مثنوی «حیدر بابایه سلام» از شاهکارهای ترکی آذربایجانی شهریار است، خاطرنشان کرد: شهریار در سرودن اشعاری چون قالب نیمایی، بسیار ماهر بوده است. آثاری چون «مرغ بهشتی، وای مادرم و پیام به آلبرت انیشتین» از سروده‌های فاخر و ارزشمند شهریار است که سبب شده در قالب شعر نیمایی نیز صاحب‌نام باشد.

طاهری ادامه داد: شهریار از شاعران معاصر بود که علی‌رغم زندگی در عصر حاضر، اشعارش سنتی است. شعر حیدر بابایه سلام او که مملو از عواطف رقیق و احساسات ناب انسانی است، یادکرد او از فرهنگ روستایی و زیبایی‌های روستاست. به همین علت از شهریار به عنوان شاعر حیدربابا و شاعر شکوه روستا نام می‌برند. این منظومه شعری بسیار ارزشمند، در سراسر ایران شهرت گرفت و در بستر موسیقی اصیل آذربایجانی متعالی‌تر شد.

وی افزود: در شعرهای شهریار اشاره به دین و اندیشه‌های دینی بسیار دیده می‌شود. نیایش‌های تأثیرگذار و عشق به اهل‌بیت (ع) به‌خصوص حضرت امیر (ع) نشان از ارادت این شاعر به خاندان عصمت و طهارت دارد. شعر «علی آن شیر خدا شاه عرب/ الفتی داشته با این دل شب»، یا شعر «علی‌ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را / که به ماسوا فکندی همه سایه هما را» ازجمله شعرهای معروف استاد شهریار در وصف مولا امیرالمؤمنین است که سبب برجسته‌تر شدن این شاعر شده است.

این مدرس دانشگاه در خصوص نام‌گذاری روز شعر و ادب فارسی به نام شهریار تصریح کرد: اینکه هنری چون شعر در تقویم و تاریخ سرزمین عزیزمان ایران جایی برای خود مهیا کرده و روزی را در پهنه تاریخ به خود اختصاص داده است، بسیار مغتنم است. ناگفته نماند که ایران مملو از شاعران و نام‌آورانی است که هر یک شایستگی اختصاص این روز را دارند. اما صاحب سبک بودن شهریار در قالب‌های مختلف سبب شده تا روز شعر و ادب فارسی به نام این شاعر، زنده باشد.

وی در ادامه به شعر «پیام به اینشتین» از استاد شهریار اشاره کرد و گفت: شعر پیام اینشتین از دیگر اشعار شهریار است که دغدغه‌های اجتماعی او را نمایان می‌کند. پیام به اینشتین نشانگر روحیه والای انسان‌دوستی و درعین‌حال میهن‌دوستی شهریار است. پیام شهریار به اینشتین بسیار فاخر، زیبا، دل‌نشین و مملو از حس انسان‌دوستی و نوعدوستی است. او در این شعر با مردم جهان همدردی می‌کند و به تمدن مدرن صنعتی امروز حمله و به ایران و تمدن ایرانی اسلامی فخر می‌کند. شهریار در این شعرش عملاً بمب، موشک، توپ و تفنگ را محکوم می‌کند و در پی مهر و نوع‌دوستی است.

از آنجا که شهریار از زبان مردم کوچه و بازار در مقیاس وسیعی استفاده کرده و همین امر باعث شده که شعر او رنگ و بوی خاصی داشته و از شعر شعرای دیگر متمایز باشد؛ در ادامه به سراغ سمیه نوروزی دیگر کارشناس ادبی و استاد دانشگاه پیام نور قزوین رفتیم تا به ویژگی اشعار شهریار و کاربرد اصطلاحات عامیانه و موسیقی در اشعارش بپردازیم.

این کارشناس ادبی گفت: شهریار ابتدا در اشعارش با نام «بهجت» تخلص می‌کرد ولی بعدها برای انتخاب تخلص خود، به سبب ارادتی که به حافظ داشت، از او مدد می‌جوید و با تفأل به دیوان لسان‌الغیب، تخلص «شهریار» را برای خود اختیار می‌کند. حافظ در اولین تفأل به شهریار می‌گوید؛ «که چرخ این سکهٔ دولت به نام شهریاران زد» و در دومین تفأل شهریار به حافظ مصرع «روم به شهر خود و شهریار خود باشم» شاهد و ناظر می‌آید.

وی افزود: اگرچه این تفأل در ابتدای امر، تنها یک نام شعری بود اما در ادامه کار به سبب طبع روان، ذوق ادبی و هنر فراوانی که شهریار در شعر و موسیقی داشت، برای همیشه شهریار و شهسوار ملک ادب شناخته شد.

نوروزی با اشاره به اینکه، شهریار از شاعران دوره مشروطه بوده است، بیان کرد: از ویژگی‌های سبکی شعر دوره مشروطه، ساده‌نویسی، توجه به احوال و روزگار مردم بود. همین امر موجب شد شهریار در اشعارش از زبان مردم کوچه و بازار سخن بگوید.

این کارشناس ادبی ادامه داد: شهریار بسیار ظریف و رندانه از کنایات و ضرب‌المثل‌ها در اشعار فارسی و ترکی خود استفاده کرده است. به‌طورکلی می‌توان گفت بسامد فرهنگ‌عامه را می‌توان در اشعار شهریار یافت. دیوان اشعار وی آیینه تمام نمای فرهنگ‌عامه است. کاربرد زبان و الفاظ عامه، سبب سادگی، صمیمیت و روانی زبان شعر او شده است.

هارمونی شعر  و موسیقی در کلام شهریار

نوروزی در خصوص نزدیکی شهریار به موسیقی می‌گوید: شهریار انس و الفت خاصی با موسیقی داشت. او نوازندهٔ چیره‌دست سه‌تار و از شاعران موسیقی‌شناس و آگاه به‌ ردیف موسیقی ایران به شمار می‌رود. هارمونی لطیف شعر و موسیقی در به‌کارگیری اوزان آهنگین اشعارش ازجمله غزل «آمدی جانم» و «حیدر بابایه سلام» کاملاً مشهود است.

وی ادامه داد: موسیقی‌شناسی و اصطلاحات آن به وفور در اشعار شهریار دیده می‌شود؛ به عنوان مثال وی می‌گوید: «قطار می‌کند این راست پنجگاه عجیب/ عراق و ترک و بیات و اصفهان کُرد و حجاز»؛ این بیت به تنهایی دارای هشت واژه تخصصی موسیقی است: قطار، راست، پنجگاه، عراق، ترک، بیات، اصفهان، کرد و حجاز.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: ابیاتی وجود دارد که حاکی از تسلط و مهارت شهریار در علم موسیقی است به عنوان مثال: «کودک ماهوری که در این دستگاه/ زهره می‌خواند عراق و راک او» اصطلاحات موسیقی به کار رفته در این بیت کودک، ماهور، دستگاه، زهره، خواندن، عراق و راک است.

وی در پایان گفت: به‌طور کلی می‌توان گفت شهریار با تسلط و مهارتی که در علم موسیقی داشت و تلفیق آن با شعر، هارمونی نغز و لطیفی در اشعارش پدید آورده است و از این روی اشعارش برای مخاطب بسیار آهنگین و دلنشین است.

استاد شهریار به اندازه‌ای مردمی بود که پس از مرگ، محل زندگی‌اش به «موزه ادبی شهریار» تبدیل‌ شده است. این موزه در تبریز و در محله مقصودیه واقع‌شده و به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در این موزه سه‌تار معروف شهریار و آثار خط نستعلیق وی در معرض دید عموم قرارگرفته است. از دیگر اشیا نگهداری شده در این موزه می‌توان به آلبوم‌ها، دستخط، هدایا، لوح‌ها و تندیس‌های استاد، همچنین لوازم شخصی زندگی این شاعر تبریزی اشاره کرد.

گزارش از فریبا رحیمی