مرامنامه سلوک امیرالمؤمنین(ع)

به گزارش ایکنا از قزوین، محسن حق‌شناس، استاد نهج‌البلاغه، شامگاه سه‌شنبه، سوم آبان، در توضیح و تفسیر خطبه ۷۶ در امامزاده اسماعیل(ع) شهر قزوین با بیان اینکه این خطبه حاوی بالاترین تعالیم اخلاقی موجود در نهج‌البلاغه است، گفت: امام صادق(ع) خطاب به یاران خود می‌فرمودند جدم امیرالمؤمنین ۲۴ کلمه بیان کرده که قیمت هر کلمه آن به وزن آسمان و زمین است، یاران اصرار کردند که کلمات را بفرمایید و حضرت خطبه ۷۶ را خواندند.

رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ حُكْماً فَوَعَى وَ دُعِيَ إِلَى رَشَادٍ فَدَنَا وَ أَخَذَ بِحُجْزَةِ هَادٍ فَنَجَا، رَاقَبَ رَبَّهُ وَ خَافَ ذَنْبَهُ، قَدَّمَ خَالِصاً وَ عَمِلَ صَالِحاً، اكْتَسَبَ مَذْخُوراً وَ اجْتَنَبَ مَحْذُوراً، وَ رَمَى غَرَضاً وَ أَحْرَزَ عِوَضاً، كَابَرَ هَوَاهُ وَ كَذَّبَ مُنَاهُ، جَعَلَ الصَّبْرَ مَطِيَّةَ نَجَاتِهِ وَ التَّقْوَى عُدَّةَ وَفَاتِهِ، رَكِبَ الطَّرِيقَةَ الْغَرَّاءَ وَ لَزِمَ الْمَحَجَّةَ الْبَيْضَاءَ، اغْتَنَمَ الْمَهَلَ وَ بَادَرَ الْأَجَلَ وَ تَزَوَّدَ مِنَ الْعَمَلِ. خدا رحمت كند كسى را كه چون سخن حكيمانه بشنود، خوب فرا گيرد، و چون هدايت شود بپذيرد، دست به دامن هدايت كننده زند و نجات يابد، مراقب خويش در برابر پروردگار باشد، از گناهان خود بترسد، خالصانه گام بردارد، عمل نيكو انجام دهد، ذخيرهاى براى آخرت فراهم آورد و از گناه بپرهيزد. همواره اغراض دنيايى را از سر دور كند و درجات آخرت به دست آورد، با خواسته‌هاى دل مبارزه كند. آرزوهاى دروغين را طرد و استقامت را مركب نجات خود قرار دهد. تقوا را زاد و توشه روز مردن گرداند، در راه روشن هدايت قدم بگذارد، و از راه روشن هدايت فاصله نگيرد. چند روز زندگى دنيا را غنيمت شمارد و پيش از آن كه مرگ او فرا رسد خود را آماده سازد و از اعمال نيكو، توشه آخرت برگيرد.

وی ادامه داد: اگر از کنار این خطبه به سادگی عبور کنیم یعنی مفهوم آن را به درستی درک نکردیم. بسیاری از کسانی‌که در تربیت بر مبنای نهج‌البلاغه صاحب نظرند، خطبه ۷۶ را ملاک کار خود قرار داده‌اند.

حق‌شناس تأکید کرد: امام علی(ع) در این خطبه می‌فرمایند، خدا رحمت کند کسی را که حکمتی را بشنود و آن را حفظ کند. در رابطه با کلمه «رحمت» ما دو نوع رحمت از خداوند سراغ داریم، رحمت رحمانیه و رحمت رحیمیه؛ رحمت رحمانی یا رحمانیتِ خداوند عمومی است و اشاره به خَلق و رزق دارد یعنی خالق و رزاق همه خداست و کسی نیست که خدای دیگری رزق او را برساند. اما رحیمیت خدا یعنی در دنیا توفیق دهد و در آخرت هم اکرام کند که همان بهشت و رضوان است.

وی بیان کرد: اینکه حضرت امیر می‌فرماید خدا رحمت کند یعنی مشمول صفات رحیمیت خدا شود؛ در حالی‌که ما در دعاهای‌مان معمولاً از خداوند رحمت رحمانی را طلب می‌کنیم، خانه و ماشین و شغل و منصب که همه این خواسته‌ها داخل در رحمت رحمانیه‌ خداوند است؛‌ لذا رحیمیت خداوند فرآیندی وسیع‌تر دارد و خوشا به‌حال کسانی‌که خود را در معرض کسب رحمت رحیمیه قرار می‌دهند.

شرط سلوک

این استاد نهج‌البلاغه گفت: «سمع» اولین موضوعی است که حضرت امیر در این خطبه بر آن تأکید می‌کند؛ خدا رحمت کند کسی را که می‌شنود. مهمترین راه ورود ادراک گوش است، گوش محل فربه شدن ذهن است، گوش دادن و شنیدن بسیار مهم است. انسان سعادتمند کسی است که گوش می‌کند. اگر این راه سعادتمندی است پس باید در شنیدن گزینشگر باشیم، هر چیزی را گوش نکنیم، هر چیزی ارزش شنیدن ندارد و انسان در مورد سمع مسئولیت بسیار سنگینی دارد که گزینشگری در شنیدن، شرط سلوک است.

وی تصریح کرد: حضرت فرمودند: خدا رحمت کند کسی را که سخن موثر و نافذ و کارایی را می‌شنود و آن را حفظ و به آن عمل می‌کند. عرب به ظرف می‌گوید «وعاء» و از آن جهت به ظرف وعا گفته می‌شود چون آنچه را که درون آن می‌ریزیم در خود نگه می‌دارد. حضرت امیر خطاب به کمیل می‌گفتند، قلب‌ها همچو ظرف هستند و بهترین ظرف آن است که مظروف بیشتری را در خود جای دهد، یعنی حکمت را حفظ کند، تحلیل و پردازش کرده و به آن عمل کند. اشکال ما این است که مطالب بسیاری را می‌شنویم ولی معمولاً خیلی کم عمل می‌کنیم.

حق‌شناس خاطرنشان کرد: خدا رحمت کند کسی را که وقتی به رشد و کمال دعوت شد سریع به آن پاسخ می‌دهد. ما هر لحظه و هر ساعت و هر روز در معرض ۲ نوع دعوت قرار داریم؛ دعوت به خوبی‌ها و دعوت به شرها و این ما هستیم که انتخاب می‌کنیم به کدام دعوت لبیک بگوییم.

نکته کلیدی سالک

وی ادامه داد: خدا رحمت کند کسی را که وقتی به رشد و ترقی دعوت می‌شود بلافاصله خودش را در معرض رشد قرار داده و سستی نمی‌کند، در کار خود با تمام وجود کمر یک انسان هادی و هدایتگر را می‌گیرد. حضرت تعبیر هادی و مرشد را به کار برده است و اگر در ادبیات به دنبال هادی هستیم یعنی دنبال حضرت امیر می‌گردیم، دنبالِ جلوه‌ای از جلوات علی(ع) هستیم و او نهایتِ هادی است.

عضو شورای شهر قزوین اظهار کرد: برخی از ویژگی‌هایی که از زبان بزرگان دین برای هادی بیان شده به این صورت است، هادی باید گفتار و رفتارش نماد کامل هدایتگری باشد، باید از سر تدبیر و آگاهی حرف بزند، باید خارج از اغراض شخصی بگوید و لاف نزند و پی نام و نان نباشد، هادی سوداگر نیست بلکه هدایتگری می‌کند، بازار گرم‌کن نیست و در ادامه حضرت امیر می‌فرماید این سالک مراقب پروردگارش است و از گناه در برابر خدا بیمناک است.

وی تأکید کرد: انسان صالح در همه حالات متوجه خداست. عاشق به دنبال آن است که معشوق لحظه‌ای نگاهش را از او برندارد، چیزی که حائل بین عاشق و معشوق است قطعاً گناه است. این انسان از خدایش خیلی مراقبت می‌کند شرط سلوک باور به این عقیده است که خدا دائماً ناظر ماست و این یک علم است و تخیل نیست. اگر کسی در این هوا باشد که من فکر می‌کنم خدا ناظر ماست این فرد نظارت خدا را درک نکرده و نمی‌فهمد و با این فکر گناه مرتکب می‌شود، در اینجا بحث علم و باور مطرح است.

این استاد نهج‌البلاغه یادآور شد: امام صادق(ع) می‌فرمایند: مصداق کسی که بداند خدا می‌بیند و می‌شنود آنچه را که او می‌گوید و آنچه را که او از خیر و شر انجام می‌دهد و با علم به اینکه خدا او را می‌بیند مانع از انجام قبیح و زشتی شود، این فرد مصداق بارز آیه «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى» است و آنكس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوا باز دارد.

حق‌شناس بیان کرد: خدا رحمت کند کسی را که از گناه در برابر خداوند بیمناک است. آنچه ما را از چشم خدا می‌اندازد چیزی جز گناه و معصیت نیست. خطای نفس یعنی عصیان و خروج از اطاعت. یکی از ویژگی‌هایی که حضرت در این خطبه برای گناه بیان کرده‌اند «ذنب» است یعنی گناه ادامه و پیامد دارد. این طور نیست که یک گناه مرتکب شویم و رها شویم، پناه بر خدا، اگر گناه کنیم پیامد گناه بر گردن ما است.

بازی شیطان با سالک

وی ادامه داد: سالک کسی است که عمل صالح انجام می‌دهد و برای آخرت خود عمل خالص می‌فرستد، اما در این میان شیطان بیش از هر کسی با ما بازی می‌کند، برای اینکه ما را به سمت گناه بکشاند ابتدا گناه را سبک می‌کند، بعد غفار بودن خدا را مطرح می‌کند و می‌گوید شرمنده‌ام که گناهی در خور بخشش خدا مرتکب نشدم، عنوان می‌کند که افراد دیگر به مراتب از تو گنه کارترند، کار تو در برابر کار آن‌ها که گناهی نیست.

این استاد نهج‌البلاغه گفت: تمام حالاتی که در خطبه ۷۶ نهج‌البلاغه بیان شده زمانی ارزش پیدا می‌کند که به عمل صالح ختم شود. توجه به عمل صالح نکته کلیدی این خطبه است حضرت امیر اخلاص را بر عمل صالح مقدم می‌داند و قید می‌گذارد و اخلاص را تضمین‌کننده عمل صالح عنوان می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: اخلاص یعنی انسان معیار عمل خود را پسند خدا قرار دهد؛ عیار عمل من پسند خدا باشد و کاری با نظر و پسند مردم نداشته باشم، اگر خدا پسندید پای این عمل می‌ایستم. اگر دیدید که از طعنه مردم سرد شدید و با تشویق مردم گرم، بدانید در اخلاص شما شک است، اگر با زیادی جمعیت دلگرمید و با پراکندگی آنها دلسرد میشوید در اخلاص شما خدشه وجود دارد.

حق‌شناس در پایان تأکید کرد: محسن کسی است که هم کار شایسته انجام می‌دهد، هم کار خوب را خوب انجام می‌دهد، حضرت می‌فرمایند عمل صالح وقتی ارزشمند است که با صلاحیت اخلاص همراه باشد.