دانشوران علوم قرآنی قزوین از «شیخ القرّا» تا «ابومنصور»
در این نوشتار به معرفی مختصر «ابوالحسن علی بن‌احمد بن‌صالح بن‌حماد قزوینی» یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین دانشوران عرصه علم قرائت و «ابومنصور احمد بن‌محمد قزوینی» یکی از مقریان و محدثان برجسته سده پنجم هجری خواهیم پرداخت.
قزوین از دیرباز خاستگاه دانشوران حوزه‌های مختلف علم و هنر به ویژه فلسفه و کلام، حدیث، تفسیر، فقه، شعر و ادب، تاریخ، جغرافیا، رجال و... بوده و آوازه فضل و شایستگی عالمان و دانشمندانش در سراسر ایران کهن پیچیده است.
اینک به مناسبت ماه مبارک رمضان نگاهی گذرا به کارنامه تنی چند از قرآن‌پژوهان قزوینی داریم و هر روز به معرفی مختصر دانشوران پیشین و معاصر که در قلمرو ترجمه، تفسیر یا تتبّع در مفردات و واژه‌شناسی، اعلام، کتابت، قرائت، بلاغت و سایر علوم و هنرهای قرآنی قلم زده و اثری آفریده‌اند، خواهیم پرداخت.
بیشتر بخوانید:
- وصیت شهید رجایی درخصوص اثر «رافعی قزوینی»
- آشنایی با مفسران برجسته قزوینی در قرن ششم
- ۳۰ جلد تفسیر قرآن به زبان ساده برای پیشه‌وران، کسبه و مردم
ابوالحسن علی بن‌احمد بن‌صالح بن‌حماد قزوینی
«ابوالحسن علی بن‌احمد بن‌صالح بن‌حماد قزوینی» که در کتب رجالی مربوط به علوم قرائت بیشتر به قزوینی مشهور است، یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین دانشورانی است که در عرصه علم قرائت گام زده و در عمری نزدیک به ۱۰۰ سال علوم قرآنی را آموخته و آموزانده است، این دانشمند قرآنی در سال ۲۸۳ هجری قمری در قزوین به دنیا آمد و در رمضان سال ۳۸۱ درگذشت.
تقریباً ۹۸ سال عمری را که «علی‌بن احمد» گذرانده، بیشتر صرف آموزش قرآن و دانش‌های وابسته به آن و همین‌طور حفظ کلام‌الله مجید و احادیث بوده؛ به همین جهت او را با عنوان «معمر» معادل ریش‌سفید و پیشکسوت امروزین یا «شیخ‌القراء» هم توصیف کرده‌اند.
علی‌بن احمد قزوینی دانش‌های مقدماتی و اولیه را در زادگاه خودش فرا گرفته و به‌خصوص قرائات مختلف قرآن کریم را بر چهارده روایت از استادان نامداری مثل «ابی‌عبدالله الحسین بن علی ازرق» و «عباس‌بن فضل بن شاذان» آموخته و آموزه‌های خودش را به دیگران آموزش داده‌است.
«ابن جزری» از جمله کسانی که علم قرائت را از او آموختند از «احمدبن زکریای نسوی» یاد می‌کند که نزد «ابوالحسن» تلمذ کرده و قرائات چهارده‌گانه قرآن کریم را از وی فراگرفته است. ابوالفضل خزاعی نیز از دیگر کسانی‌ست که قرائت‌های خودشان را به او عرضه کردند و او نقش استادی برای قاریان و مقریان برجسته و متتبعان و پژوهندگان علوم قرآنی داشته است.
بنا بر رسم آن روزگار برای آموختن بیشتر به شهرهای مختلف هم سفر کرده و حدیث هم آموخته؛ از این جهت او را هم حافظ قرآن و هم حافظ حدیث می‌دانند. کسانی که بر او حدیث عرضه کردند «یوسف‌بن عاصم رازی»، «محمدبن مسعود اسدی»، و «یوسف‌بن حمدان» هستند که بنا بر گفته «حافظ خلیل» استادان و مشایخ حدیثی «علی‌بن احمدبن صالح» به حساب می‌آیند. علاوه بر این قزوینی به بغداد هم سفر کرده و در آنجا افزون بر مفسران و محدثان با دانشمندان علم قرائت دیدار و گفتگو داشته است؛ از جمله «احمدبن موسی‌بن عباس» که از مقریان بسیار برجسته و نامدار است و در تاریخ او را با عنوان ابن مجاهد می‌شناسیم.
۳۰ سال صدارت و ریاست مقریان سرزمین قزوین
این سفر باید قاعدتاً در سال‌های جوانی علی‌بن احمد قزوینی صورت گرفته باشد، به خاطر اینکه «ابن مجاهد» در سال ۳۲۴ وفات کرده و معلوم است که دیدار قزوینی با ابن مجاهد باید مربوط به سال‌های پیش از آن باشد. در این دیدار مناظره‌ای هم بین این دو دانشمند اتفاق می‌افتد که حافظ خلیل قزوینی از آن گزارشی ارائه کرده است. علی‌بن احمد قزوینی قریب ۳۰ سال صدارت و ریاست مقریان سرزمین قزوین و شهرهای مجاور را عهده‌دار بوده و همه دوستداران دانش‌های مربوط به علم قرائت قرآن کریم به محضر او می‌رسیدند و از او فنون این کار را می‌آموختند.
علاوه بر دانش بسیار گسترده شیخ‌القراء علی‌بن احمد قزوینی در علم قرائت، باید به وجه محدثی او هم اشاره مختصری داشته باشیم و اینکه عالمان فراوانی هم از شیخ‌القراء قزوینی حدیث آموختند و روایت کرده‌اند که مؤلف کتاب‌های «الارشاد فی معرفه علماءالحدیث» و «فضائل قزوین»، «ابو یعلی حافظ خلیل قزوینی» از آن جمله است. این دانشمند و قرآن‌پژوه نامدار در سال ۳۸۱ قمری در ماه رمضان چشم از جهان فرو بست و در آرامگاه کهنبر در جوار آستانه شهزاده حسین (ع) به خاک سپرده شد.
ابومنصور احمد بن‌محمد قزوینی
«ابومنصور احمد بن‌محمد قزوینی» که به «ابن مجدر» شهرت دارد یکی از مقریان و محدثان برجسته سده پنجم هجری‌ست. رافعی در التدوین بر آن است که ابومنصور ابن مجدر در حوزه علوم قرآنی تصنیفات بسیار داشته ولی متأسفانه نامشان را ذکر نکرده است. معمولاً این تألیف و تصنیف‌ها به شکل «امالی» بوده؛ یعنی گردآوری آموخته‌ها و نقل قول‌هایی که در هر موضوع علمی داشتند.
با آنکه رافعی نامی از کتاب‌های ابن مجدر نیاورده ولی تاکید می‌کند که کتاب «غریب‌القرآن سجستانی» را از «محمدبن احمد اصفهانی» در سال ۴۲۹ سماع کرده و گزارش‌های دیگری را هم درباره روایت احادیث از او داده که در جای خود باید بررسی شود.
بنابر گزارش‌های نویسندگان، ابومنصور توقفی نسبتاً طولانی در شهر آمِد (دیاربکر امروزی) داشته و در آنجا از «ابو ابومنصور محمد بن‌احمد اصفهانی» که یکی از دانشمندان برجسته علم قرائت است حدیث استماع کرده و محضر علمی «ابوالحسن علی بن‌احمد بن‌داوود رزاز بغدادی» و «احمد بن‌علی بن‌هاشم مصری مقری» که شخصیت‌های برجسته‌ای در حوزه علم قرائت بودند را دریافته، از آن‌ها حدیث شنیده، کتاب آموخته و آموزه‌هایشان را نقل کرده است.
صاحب التدوین گزارش کرده است که «قاضی ابوعبدالله حسین بن احمد مالکی» در شهر آمِد اجازه روایت کتاب «شفاءالصدور» را که در علم تفسیر است به ابومنصور بن‌مجدر قزوینی داده و دیگران هم به تلاش‌های او برای استماع حدیث و کتب به‌خصوص در حوزه علوم قرآنی شهادت داده‌اند. از جمله «ابن عساکر» گفته «احمدبن محمدبن عمر قزوینی مقری» معروف به ابن‌مجدر وارد دمشق شد و در آنجا از «حسین بن ابی‌نصر»، «ابوذر هروی»، «قاضی احمد بن‌عبدالله بن‌شاذان دینوری» و «ابوالفتح محسن بن‌حسین راشدی» و «عبدالله بن‌صفر» و «قاضی حسین بن‌احمد» حدیث شنیده و روایت نموده است.
این مقری برجسته شیخ برخی از محدثان و عالمان قرائت هم به شمار آمده که برخی همچون ابن عساکر «عبدالعزیز کتانی»، «محمد بن‌علی نحوی»، «علی بن‌طاهر نحوی» و «ابوالقاسم عبدالمنعم» را که از «ابن مجدر قزوینی» حدیث و کتاب روایت کرده‌اند از شاگردان وی دانسته‌اند.
زمان وفات ابومنصور ابن مجدر قزوینی به روشنی آشکار نیست. دو روایت نقل شده؛ یکی سال ۴۴۸ که گفته‌اند در دمشق از دنیا رفته و روایت دیگری را ابن عساکر آورده و گفته که در روز بیست و ششم ربیع‌الاول سال ۴۴۹ در دمشق از دنیا رفت و پیکرش را در باب فرادیس دمشق به خاک سپردند.
يادداشت شفاهی از محمدعلی حضرتی
انتهای پیام
