«ابومنصور قزوینی»؛ قرآن‌پژوهی از خاندان القُرّاء
«ابومنصور محمدبن ابراهیم قزوینی» یکی از حافظان و قاریان اثرگذار قرآن در سده ششم هجری و از خاندان «القُرّاء» است؛ خاندانی که حافظ قرآن و حامل علوم قرآنی به شمار می‌آمد.
قزوین از دیرباز خاستگاه دانشوران حوزه‌های مختلف علم و هنر به ویژه فلسفه و کلام، حدیث، تفسیر، فقه، شعر و ادب، تاریخ، جغرافیا، رجال و... بوده و آوازه فضل و شایستگی عالمان و دانشمندانش در سراسر ایران کهن پیچیده است.
اینک به مناسبت ماه مبارک رمضان نگاهی گذرا به کارنامه تنی چند از قرآن‌پژوهان قزوینی داریم و هر روز به معرفی مختصر دانشوران پیشین و معاصر که در قلمرو ترجمه، تفسیر یا تتبّع در مفردات و واژه‌شناسی، اعلام، کتابت، قرائت، بلاغت و سایر علوم و هنرهای قرآنی قلم زده و اثری آفریده‌اند، خواهیم پرداخت.
بيشتر بخوانيد:
- «خطیب قزوینی» قرآن‌پژوهشی که طبع شاعرانه داشت
- «کشف کشّاف» ابوالمعالی قزوینی و حافظ شیرازی
- از نویسنده «تفسیر کبیر» تا «شیخ‌الشیوخ» مصر
ابومنصور محمدبن عبدالملک‌بن ابراهیم قزوینی
«ابومنصور محمدبن علی‌بن منصوربن عبدالملک‌بن ابراهیم قزوینی» یکی از حافظان و قاریان بسیار مهم و اثرگذار قرآن کریم در سده ششم هجری است. «سمعانی» در توضیح شخصیت و خدمات علمی ابومنصور قزوینی به خاندان‌هایی از مردم قزوین اشاره می‌کند که به «القراء» معروف هستند.
این خاندان‌های علمی هم خودشان حافظان قرآن کریم بودند و هم حاملان علوم قرآنی به شمار می‌آمدند. از جمله این خاندان‌ها، خاندان ابومنصور قزوینی است که به گفته نویسنده «الانساب» پدر ابومنصور هم محمدبن علی قزوینی مردی پاک‌سرشت و صالح بود و برای سماع حدیث به شهرهای مختلف سفر می‌کرد، دریافت‌ها و شنیده‌های خودش را از احادیث و کتاب‌ها با خط خودش در دفاتر مختلف مکتوب می‌کرد و آن‌ها را در اختیار اهل علم و دوستداران علوم قرآنی قرار می‌داد.
ابومنصور قزوینی کسی است که قرآن به روایت «حفص» از «عاصم» را از طریق «زرعان» از «محمدبن علی‌بن محمدبن موسای خیاط قزوینی» آموخته و سلسله سندی این روایت را استادش نقل کرده و رافعی هم آن‌ها را ثبت کرده است.
صاحب «انباه‌الرواه علی انباءالنحاه»، ابومنصور قزوینی را شیخی صالح توصیف کرده که نسبت به همه علوم قرآنی و معارف اسلامی آگاهی داشته، به لغت و ادبیات عرب مسلط بوده و آشناترین و آگاه‌ترین فرد به علم قرائت به شمار می‌آمده است.
دانشمند علم قرائت
کسان دیگری هم که به خدمات علمی حافظان و مقریان قرآن کریم در سده‌های میانی هجری پرداختند ابومنصور قزوینی را یکی از دانشمندان علم قرائت معرفی کرده‌اند و کسانی مثل «صفدی» گفته‌اند که او علوم قرآنی را نزد محمدبن علی خیاط قزوینی آموخت و یکی از ویژگیهایی که ابومنصور قزوینی داشت این بود که در مساجد مختلف و مدارس متعدد شهر حضور پیدا می‌کرد و برای مردم به قرائت قرآن می‌پرداخت.
ضمن اینکه به رسم آن روزگار از دانش حدیث هم بهره‌مند بود و از محدثان متعددی از جمله پدرش «علی‌بن منصور قزوینی» و «ابوطالب محمدبن غیلان»، «ابواسحاق ابراهیم برمکی» و «قاضی ابوالطیب طبری»، «ابومحمدحسن جوهری» و «ابوالحسن علی‌بن محمد ماوردی» و امثال این‌ها حدیث شنیده و این شنیده‌ها و آموخته‌های خود را به گروه بسیاری از شاگردانش هم منتقل کرده است.
هم «صفدی» در «الوافی بالوفیات» و هم «ابن جوزی» در «المنتظم» تصریح کرده‌اند که ابومنصور قزوینی مردی درستکار و نیک‌اندیش بود که نسبت به لغت و ادب عرب آگاهی و شناخت کامل داشت و همه علوم قرآنی روزگار خودش را به درستی آموخته بود.
ابومنصور تصنیفی را هم فراهم کرده بود که نام استادان و راویان احادیثی که از آن‌ها حدیث استماع کرده بود و احادیثشان را نوشته و نقل کرده بود بر اساس حروف الفبا در آن نوشته بود تا اسامی این استادان ثبت و ضبط شود. مولف «الوافی بالوفیات» لیست بلندبالایی هم از محدثانی که از ابومنصور قزوینی روایت کردند فراهم کرده و نام آن‌ها را آورده که در جای خودش باید بررسی شود.
درباره سال وفات ابومنصور قزوینی میان مورخان نظرهای مختلفی وجود دارد. صفدی وفات او را شب یکشنبه بیست و نهم شوال سال ۵۱۰ ضبط کرده، رافعی درگذشت او را سال ۵۱۶ دانسته و مولف الانساب سال ۵۰۷ را قید کرده ولی نظر ابن جوزی و رافعی همسان هم است و هر دو این‌ها سال ۵۱۶ را برای درگذشت او نوشته‌اند که در قزوین وفات کرده و در گورستان کهنبر در جنوب شهر قزوین کنار آستانه شهزاده حسین (ع) به خاک سپرده شده است.
حامدبن علی قزوینی
«ابوالفخر حامدبن علی‌بن حسنویه قزوینی» یکی از دانشمندان علوم قرآنی و حافظان و قاریان قرآن کریم در سده هفتم هجری است. ابن جزری در معرفی این شخصیت ارزنده گفته که او دانشمندی بسیاردان، پیشوایی بارع و فاضل بود.
حامدبن علی قزوینی کتابی به نام «حلیه‌القراء و زینه‌الاقراء» تألیف کرده است. این کتاب درباره قرائت‌های چهارده‌گانه گفتگو و فواید و نکته‌هایی که در کتاب‌های مربوط به علم قرائت از گذشتگان اوست را در این کتاب گردآوری کرده و تصنیف بسیار مفیدی را فراهم آورده است.
ابن جزری می‌گوید که من مشایخ حامدبن علی قزوینی را نمی‌دانم که چه کسانی هستند اما می‌دانم که حامدبن علی‌بن حسنویه ابوالفخر قزوینی یکی از کتاب‌هایی که آموخته و تدریس می‌کرده و به دیگران آموزش می‌داده کتاب «قرائات» نوشته ابوبکر محمدبن حامدبن محمد اصفهانی است.
توصیف «عمر رضا کحاله» هم در معرفی حامدبن علی‌بن حسنویه قزوینی فراتر از توضیح ابن جزری نیست؛ او هم تاکید می‌کند که سال‌های پس از ۶۰۰ هجری را درک کرده و از مقریان و دانشمندان علوم قرآنی‌ست که سال‌هایی از سده هفتم را زیسته و کتاب «حلیه‌القراء و زینه‌الاقراء» او در شمار کتاب‌های چاپ شده است که نشان می‌دهد تا روزگار ما این کتاب به عنوان یک کتاب مفید، مرجع و قابل دسترسی مطرح بوده است.
متأسفانه دانستنی‌هایی از سال تولد و وفات حامدبن علی‌بن حسن ویه ابوالفخر قزوینی در دست نیست و ما اینقدر می‌دانیم که چند سالی پس از سال ۶۰۰ هجری را هم زنده بوده و به خدمات علمی قرآنی می‌پرداخته است.
يادداشت از محمدعلی حضرتی
انتهای پیام
