مسئولان قم باید از ظرفیت مشاوران تاریخی استفاده کنند
گروه اجتماعی ــ یکی از اعضای بنیاد قم‌پژوهی گفت: با توجه به این‌که قم یک شهر تاریخی و تمدنی است، مسئولان قم باید پیش از شروع و انجام طرح‌های عمرانی و آبادانی از ظرفیت مشاوران تاریخی استفاده کنند.
به گزارش ایکنا از قم، در سی‌صد و هشتاد و نهمین جلسه بنیاد قم‌پژوهی که با موضوع «شهرک‌سازی به سبک قاجاری: بررسی موقوفۀ نصرت آباد و قلعه صدری همراه با قدیمی‌ترین تصاویر نقشه‌های مربوط به قم از عهد محمد شاه قاجار» با حضور اعضای بنیاد قم‌پژوهی در مؤسسه طلوع مهر برگزار برگزار شد، سیدمحسن محسنی با انتقاد از نگاه غیر میراثی مدیران به کهن‌ترین شهر شیعی جهان تأکید کرد: در هستۀ مرکزی شهر بافت تاریخی بسیار با ارزش و فوق‌العاده کم نظیر بلکه بی‌نظیر با ارزش‌های جهانی وجود دارد اما به علت این‌که مسئولان این شهر نسبت به هویت‌های تاریخی و میراثی شهرمان بی‌اطلاع و بی‌تفاوت‌اند یا آن‌گونه که شایسته است عنایت لازم به این مواریث ندارند نسبت به نگهداری آنها هم اقدام لازم و کافی را نمی‌نمایند.
وی با بیان این‌که مسئولان شهر قم باید با تاریخ این شهر آشنا باشند تصریح کرد: یکی از دلایل تأکید ما برای راه‌اندازی کتابخانۀ ملی قم، این است که با وجود این مرکز پژوهشگران و مقامات از عمق اطلاعاتی بیشتری در خصوص تاریخ و فرهنگ و هویت شهر تحت مدیریت خویش برخوردار شوند. وی تاکید کرد بی‌اطلاعی از این ارزش‌ها موجب شده است که در طرح‌های شهری قم بسیاری از این مواریث نابود یا به‌شدت مخدوش شوند؛ به گونه‌ای که تعدادی از آثار برای همیشه از دست رفته و پاره‌ای هم که قابلیت ثبت جهانی را داشته‌اند، در حالت فعلی و در مرتبه جهانی دیگر قابلیت ثبت ندارند. این اتفاقات به نوعی حکایت از بی‌اطلاعی عمیق مدیران از پیشینه شهر و ارزش مواریث موجود در آن را دارد.
این قم‌پژوه با اشاره به زندگی سیاسی صدرالممالک بانی قلعه صدری گفت: اجداد این شخص اصالتا طالقانی بوده‌اند که سپس به اردبیل مهاجرت می‌کنند. وی استاد و معلم محمد شاه قاجار در زمان ولایتعهدی بود. او دو بار برای رسیدن به صدرات عظما تلاش می‌کند: یک‌بار در آغاز پادشاهی محمد شاه قاجار و بار دیگر در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه و در هر دو بار کوشش وی بی‌تنتیجه می‌ماند. در بار نخست و در پی نافرجامی از سوی محمد شاه قاجار به وزرات علما و سادات برگزیده می‌شود و مدت چهارده سال این سمت را به عهده داشت لیکن در زمان ناصرالدین شاه به همین علت یعنی تلاش برای به دست گرفت قدرت مورد غضب وی واقع می‌شود و به ظن تلاش برای تحریک افواج نظامی به شورش به دستور امیرکبیر به قم و سپس کربلا تبعید می‌شود. او پس از رفع تبعید و بازگشت به ایران در کرمانشاه (1271 ق) در می‌گذرد و بنا به وصیتش در موقوفه خود در کنار مرادش حسینعلی شاه در کربلا به خاک می‌رود.
وی با بیان این‌که صدرالممالک علاقه وافری به اهل بیت(ع) داشت اضافه کرد: صرف نظر از جنبۀ سیاسی‌اش، از نظر اجتماعی و معنوی صدرالممالک از منزلت والایی برخوردار بوده و به اصطلاح امروز شخصی مردم‌دار و اهل مدارا محسوب می‌شده است. او ادامه داد مرحوم صدر از اهل طریقت محسوب می‌شد و لقب طریقتی و تخلص شعری وی «نصرت» بود. دیوان شعری هم از او بازمانده که به چاپ رسیده است لیکن تمامی اشعار وی را دربر ندارد. ضمن این‌که اغلاطی نیز درآن دیده می‌شود. از همین رو دیوانش نیاز به تصحیح مجدد دارد.
علاقه صدرالممالک به قم
محسنی در ادامه گفت: صدرالممالک علاقۀ زیادی به حضرت معصومه(ع) و قم داشته و شعری هم در وصف قم و آن حضرت سروده است. او از شدت علاقه به قم تصمصم می‌گیرد مجموعۀ اقتصادی و تفریحی بسیار بزرگی در این شهر بسازد، لیکن به دلیل از دست دادن قدرت سیاسی موفق به اتمام آن نمی‌شود. او ابتدا عملیات خود را در دشت کِهنه در بخش یک قم یعنی پلاک 10593 که شامل چال‌هفته مقابل پردیسان کنونی تا فلکه ایران مرینوس باشد، شروع می‌کند تا به طرف جمکران ادامه دهد لیکن با مخالفت عده‌ای از قمی‌ها روبه‌رو و ناچار می‌شود عملیات عمرانی خود را به دشت نمک در بخش دو با خریدن دو مزرعه به نام‌های حسن‌آباد و منصور‌آباد انتقال دهد. او سپس با یکی کردن آنها و اضافه کردن اراضی اطراف، نام طریقتی خود یعنی نصرت را بر این مجموعه می‌گذارد و آن را موسوم به نصرت‌آباد می‌کند. این مجموعه در قم به قلعه صدری مشهور است. این قلعه و پیرامون آن را می‌توان نوعی شهرک سازی به سبک قاجاری به تعبیر امروز تلقی کرد؛ زیرا تمام عناصر یک شهرک کوچک اعم از اقتصادی یعنی مزرعه و باغ و آسیاب و قنات آن هم در وسعت چند هزار هکتار و عناصر سکونتی شامل حمام و یخچال و مسجد و خانه در آن پیش بینی شده بود.
وی افزود: قلعه تاریخی این مجموعه در مساحتی حدود هفت هکتار یکی از بزرگترین قلعه‌های تاریخی ایران و شاید هم بزرگترین آنها محسوب می‌شود. ساکنان این قلعه بین 200 تا 250 نفر عمدتا از ایل زندیه بوده‌اند و به همین علت منطقه نزدیک به آن در قم به زند‌آباد اشتهار دارد.
محسنی گفت: صدرالممالک نمی‌تواند طرح بسیار عظیم خود را که از محل نیروگاه حرارتی در جاده اراک تا شاه جمال و تا ابتدای جادی جعفریۀ فعلی و تا بقعۀ پیر حسن بوده است به پایان ببرد لیکن پیش از فوت، این مجموعه را به لحاظ این که از بین نرود وقف خاص اولاد ذکور خود و نسل‌های بعدی می‌کند (هم‌اکنون حدود 250 نفرند) و در صورت انقراض نسل، ساز و کار تبدیل وقف خاص به وقف عام را پیش بینی می‌نماید و در حالت انقراضِ نسل آن را وقف عتبات عالیات و حضرت معصومه(س) کرده است.
این پژوهشگر حوزه قم شناسی اضافه کرد که با توجه به این که صدر الممالک مدتی در اصفهان تحصیل و اقامت کرده بود و با توجه به نقشه‌های موجود، از معماری آنجا متأثر شده بود و قصد داشته است طرحی مانند چهارباغ اصفهان در مقابل قلعه‌اش ایجاد کند و گویا مقداری نیز توفیق پیدا می‌کند، لیکن موفق به اتمام آن نمی‌شود. مرحوم صدر دو پسر به نام‌های میرزا هادی و میرزا ضیاالدین داشته، لیکن میرزا هادی نسیت به برادر شاخص‌تر بوده است. احفاد این دو در شهرهای اردبیل و قم اقامت دارند و این موقوفه زمینۀ بسیار خوبی برای پیوند معنوی و تاریخی بین این دو شهر محسوب می‌شود.
وی هم‌چنین گفت: با توجه به ناترازی بخش یک قم با بخش دو از دیدگاه شهرسازی، مناسب است با هماهنگی مدیران شهری قم و موقوف علیهم احیای این طرح عظیم گردشگری در دستور کار قرار گیرد خاصه این‌که نصرت‌آباد در ادامه محور تاریخی ساوه -آوه - قم و در مجاورت کوه نمک و کاروانسرا سنگی و آب انبار دشت نمک قرار دارد و احیای آن یک محور بدیع و بی‌نظیر گردشگری ایجاد می‌کند؛ به صورتی که «ناترازی» بخش یک و دو قم را نیز تا اندازه زیادی بهبود می‌بخشد. محسنی اضافه کرد دریاچه و بوستان جوان فعلی و پارک های جنگلی صدر و صدری در جاده جعفریه جزو طرح صدرالممالک بوده‌اند.
در پایان جلسه نیز از تصاویر دو نقشه تاریخی مربوط به مجموعه صدر رونمایی شد. این دو نقشه به لحاظ شاخصه‌هایی چون قدمت – مربوط به دوران محمد شاه قاجار - و اندازه و بزرگی یکی در 70×257 و دیگری 88×216 س و در برداشتن منطقه وسیعی در قم و نقشه ساختمان قلعه صدری و نام معماران و بنایان قمی و نام و مُهر بسیاری از علمای قم و جز آن از زمان محمد شاه که بر روی نقشه گواهی کرده‌اند و مخارج قلعه، و کشیده شدن آن به دست ایرانیان از نفاست و ارزش زیادی در سطح ملی برخوردار است و شایسته است با طی مراحل مربوط و اجرای تشریفات خاص، اصل آنها که به صورت پارچه‌ای و نزد احفاد صدر الممالک است، به ثبت ملی برسد. خاصه این‌که قدمت آنها به قبل از تأسیس دارالفنون تهران و آشنایی جدی ایرانیان با اروپاییان بر می‌گردد و از این نظر در سطح ایران بی‌نظیر است. محسنی در پایان از علاقه‌مندان دعوت کرد که حتما از قلعه صدری دیدن کنند.
گفتنی است که محسنی رساله‌ای در خصوص این قلعه با نام «صدرالممالک اردبیلی و موقوفۀ نصرت‌آباد قم؛ قلعه صدری یا یپوند تاریخی اردبیل – قم» در جلد دوم مرزبان فرهنگ بزرگداشت دکتر محمود مرعشی به چاپ رسانده که متضمن شرح وقفنامۀ آن است.
