تفسیر تنزیلی در جنبه نظری سودمند است / روش اجتهادی جامع؛ بهترین الگوی تفسیری
استاد جامعةالمصطفی(ص) با بیان اینکه در جنبه تئوری و نظری، روش تفسیر تنزیلی سودمند است، اظهار کرد: پشتوانه قطعی و صددرصد برای این روش تفسیری براساس اسناد و مدارک نداریم و از روایات هم شاید قریب به ظن بتوانیم پشتوانه به دست بیاوریم؛ یعنی حتی آمار ظنی از ائمه(ع) به خصوص درباره آیات نداریم.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی‌مهر، استاد جامعةالمصطفی(ص)، در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به سؤالی در مورد کارکردهای مثبت و برخی نقاط ضعف روش تفسیر تنزیلی گفت: روش تفسیر تنزیلی باید از دو جنبه مورد توجه قرار بگیرد؛ یکی از جنبه نظری و دیگری عملی؛ یعنی این روش چه فواید و ثمراتی در بعد نظری دارد و جنبه دیگر، بحث اثبات‌پذیری آن است که آیا قطعی یا قریب به قطعی است و می‌توانیم براساس آن حرکت کنیم.
این قرآنپژوه با بیان اینکه در جنبه تئوری و نظری، این روش مفید و سودمند است، گفت: دین اسلام و نزول قرآن و مباحث عقیدتی، اخلاقی و ... به طوری کلی تدریجی بوده است؛ تبلیغ و احکام و اخلاق به صورت تدریجی بر مردم نازل شده تا در میان مخاطبان و عموم مسلمین از لحاظ عملی تحکیم و نهادینه و پذیرش عمومی آن تسهیل شود. اینکه معاد را چگونه برای مخاطب خودمان تبیین و القا یا یک حرکت اجتماعی و سیاسی را به صورت تدریجی با بهره‌گیری از روش پیامبر(ص) در جامعه نهادینه کنیم، روش مفیدی است.
مشکل در اعتبارسنجی روش
استاد جامعةالمصطفی(ص) با اشاره به اعتبارسنجی و بحث معتبر بودن این تفسیر و اثبات‌پذیری آن با مشکلاتی مواجه است، اظهار کرد: پشتوانه قطعی و صددرصد برای این روش تفسیری از اسناد و مدارک نداریم و از روایات هم شاید قریب به ظن بتوانیم پشتوانه به دست بیاوریم؛ یعنی حتی آمار ظنی هم از ائمه معصومین(ع) به خصوص در بعد آیات نداریم.
این قرآنپژوه افزود: در مورد سوره‌ها، روایاتی به خصوص از اهل سنت در مورد نزول آنها داریم، ولی قطعاً در مورد چینش آیات در این روش با مشکلاتی روبه‌رو می‌شویم؛ یعنی جای این پرسش هست که آیا می‌توانیم قرآنی بر این اساس داشته باشیم و آن را تغییر دهیم و به مردم بگوییم طبق این روش و ترتیب قرآن بخوانند که این مسئله قابل اثبات نیست.
علوی‌مهر با بیان اینکه برخی افراط کرده و می‌گویند قرآن باید به ترتیب نزول خوانده شود تا فهم واقعی شکل بگیرد، اضافه کرد: این برداشت نادرست است و چیزی در اثبات آن نداریم. البته تفسیر تنزیلی، که اکنون بحث می‌شود، تفسیر ترتیبی و نه موضوعی است که در آن جابه‌جایی سوره‌ها انجام شده و در حوزه تفسیر موضوعی در تفسیر تنزیلی مثلاً در بحث معاد این نکات رعایت می‌شود که باید بحث را از کجا شروع کنیم و به کجا ختم شود؛ اینکه خداوند بحث معاد را چگونه تذکر داده و همه را دعوت به اندیشه به زندگی ابدی کرده است.
بهترین روش تفسیری
این قرآنپژوه با تأکید مجدد بر اینکه روش تفسیر تنزیلی در جنبه نظری قطعاً فواید زیادی دارد، بیان کرد: بهترین روش تفسیری در میان مجموعه روش‌های تفسیری، روش جامع است؛ یعنی هم روش تفسیر قرآن به قرآن در آن هست و هم روایات در آن کاربرد دارد؛ از استدلالات عقلی بهره برده می‌شود و از ابزارهای دیگر مانند قطعیات علم هم کمک گرفته می‌شود که به آن روش اجتهادی جامع گفته می‌شود.
وی در پاسخ به اینکه آیا یک نفر به تنهایی می‌تواند روش تفسیری جامعی را در نظر گیرد که تمام پیچیدگی‌ها در تمامی ابعاد را لحاظ کند، بیان کرد: بله، ممکن است و برای ذکر نمونه‌های آن می‌توانیم به تفسیر المیزان، تسنیم و برخی تفاسیر دیگر اشاره کنیم.
دفاع از تفسیر تنزیلی
یادآور می‌شود، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور، نویسنده تفسیری تنزیلی همگام با وحی، در گفت‌وگوی چندی قبل خود با ایکنا، در پاسخ به برخی انتقادها از جمله ضعف در اعتبار سندی این روش تأکید کرد: به اختصار اشاره می‌شود که اصلاً اعتقادی به تاریخ‌گذاری به معنای ثبت تاریخ نزول سوره‌ها ندارم، چه به شکل استفاده از روایت، چه از متن و چه نظام ریاضی، بلکه در تفسیر تنزیلی فقط باید به دنبال سیر تحول محتوای مطرح شده در قرآن باشیم، چون نظام تغییر و تحول در قرآن براساس تغییر احوال است: «انَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَومٍ حَتّىٰ يُغَيِّروا ما بِأَنفُسِهِم». اما اینکه این تغییرات در سال اول بعثت رخ داده یا سال دوم یا سوم، آن گونه که در تحقیقات مستشرقان مشاهده می‌کنیم، اهمیت ویژه‌ای ندارد. مسئله بنده تاریخ و تاریخ‌گذاری نیست، بلکه مسئله در تفسیر تنزیلی، سیر مراحل تحول است.
نویسنده تفسیر «همگام با وحی» بیان کرد: روشم در کشف ترتیب نزول بدین قرار بوده که پس از تتبعی جامع، چند روایت مسند و قابل اعتماد به دست آوردم. در کنار آن، روایات متعدد غیرمسندی نیز مشاهده شد که تأییدکننده روایات مسند بود. از جهت دیگر، بررسی‌ها نشان داد که اغلب دانشمندان تفسیر و علوم قرآن در طول تاریخ بر این گزارش‌ها صحه گذاشته‌اند.
وی تأکید کرد: خلاصه آنکه وقتی همه گزارش‌های ترتیب نزولی در منابع مختلف، در کنار یکدیگر قرار گرفته و مقایسه شوند، این مجموعه می‌تواند ضعف موجود در آحاد آنها را برطرف کند. این مقایسه نشان می‌دهد که همه گزارش‌ها همنوا بوده و حتی در بیش از ۷۰% کاملاً هماهنگ هستند. در ۳۰% باقیمانده نیز غالب اختلافات، کاملاً جزئی است. مثلاً در یک گزارش نام یک سوره افتاده یا فقط یک شماره با گزارش دیگر اختلاف دارد. مجموع این گزارش‌ها، ساختار سیاق محتوایی قابل اعتمادی از سوره‌ها را به دست می‌دهد که می‌تواند خلأهای محدود باقیمانده را برطرف کند.
اختلاف و ابهام پایه دانش را متزلزل نمی‌کند
بهجت‌پور با طرح اینکه آیا این مراحل پژوهش برای کشف نظام نزولی سوره‌ها کفایت نمی‌کند؟ افزود: آیا وجود اختلاف و ابهام در منابع حوزه‌های مختلف دانش، اعم از اعتقادات، تفسیر، فقه و ... مسائل مرتبط با آن حوزه را متزلزل می‌کند؟ دانشمندان در این گونه موارد از بین گزارش‌های گوناگون، متقن‌ترین روایت را انتخاب و با کمک قرائن داخلی و خارجی آن را تقویت می‌کنند تا به حد قابل قبولی از اعتبار دست یابد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: در مباحثی چون مکی و مدنی، جمع قرآن، اسباب نزول، لغت، تفسیر و تطبیق و ... از همان مشکلات روایات ترتیب نزول رنج برده است. آیا به صرف وجود این مشکلات می‌توان تحقیقات در این عرصه‌ها را به کلی متزلزل خواند؟ تزلزل هنگامی است که راه حلی برای حل اختلافات و مشکلات نداشته باشیم. در حالی که همیشه برای حل این مسائل راه حل‌های اصولی و معتبر علمی وجود دارد.
