انفاق در رکوع؛ مدعایی برای شعاع ولایت امیرالمؤمنین(ع)

به گزارش ایکنا، در آیات متعدد قرآن کریم به مسائل سیاسی و اقتصادی پرداخته شده است؛ مواردی نظیر اقتصاد و معیشت مردم و آثار اجتماعی و سیاسی توجه یا بی‌توجهی به آن از سوی حکومت‌ها، سبک زندگی اقتصادی مسئولان، رعایت نکات شرعی در معاملات، کمک به فقرا، اهمیت عدالت و شیوه مناسب حکومتداری.

همچنین اشاره به موضوعاتی همانند خمس، قرض‌الحسنه، زکات، ربا، رزق حلال، اهمیت کار و تلاش و تولید و سایر موضوعات نشان‌دهنده اهمیت این مقولات نزد خداوند متعال است. در این راستا بنا داریم در ایام ماه مبارک رمضان به بررسی آیات سیاسی و اقتصادی قرآن کریم و تفاسیر مربوط به آنها بپردازیم.

بیشتر بخوانید:

• افزایش ثروت و سعادت دنیوی و اخروی؛ برکات انفاق و صدقات
• جایگاه «عقد ضمانت» در قرآن کریم

جایگاه انفاق در قرآن کریم

کلمه «انفاق» بارها در قرآن کریم تکرار شده و بر اهمیت آن تأکید شده است. حتی از آن به عنوان عاملی برای ممانعت از فساد و تباهی جامعه یاد شده است. در دین مبین اسلام و در آیات و روایات مختلفی اشاره شده است که جامعه‌ای که نسبت به فقرا و نیازمندان بی‎تفاوت باشد هرگز به آرامش و سعادت دست پیدا نخواهد کرد.

به ویژه یکی از تأکیدات دین مبین اسلام، انفاق و دستگیری از نیازمند از سوی مسئولان و حکام اسلامی است. سیره اقتصادی حضرت علی(ع) در دوران حکومت خود به بهترین شکل ممکن بیان‌گر این موضوع است تا جایی‌که آن حضرت به اهمیت این موضوع و نقش آن در تعدیل ثروت و حتی بهبود وضعیت مالی انفاق‌کنندگان اشاره کرده و فرموده‌اند «حصّنوا أموالکم بالزّکاة؛ اموال خویش را با دادن زکات حفظ کنید»

اقدام ارزشمند امیرالمؤمنین(ع) در انفاق در حال نماز

اما یکی از آیاتی که به اهمیت انفاق در آن اشاره شده است و در واقع به اقدام شکوهمند حضرت علی(ع) در حال نماز اشاره دارد، آیه 55 سوره مبارک «مائده» است که خداوند متعال در این آیه فرموده است: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛ ولى شما تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آورده‏ اند همان كسانى كه نماز برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى‏ دهند».

این آیه توسط مفسران مختلفی به شکل تفصیلی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و برخی از همین اقدام ارزشمند حضرت امیرالمؤمنین(ع) برای اثبات ولایت ایشان استفاده کرده‎اند.

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره این آیه نوشته است: مدعاى اماميه كه مى‌گويند اين آيه در شأن امام على بن ابيطالب(ع) و در تنصيص ولايت و خلافت آن جناب است، زيرا تنها اوست كه در حال ركوع انگشتر خود را به سائل داد، مدعایى است بدون دليل، آنگاه از اين مفسرين سؤال شده است پس جمله حاليه «و هم راكعون» در اين بين يعنى در دنبال جمله «و يوتون الزكوه» چكاره است؟ اگر شأن نزول آيه، امام (ع) نباشد، چنانچه اماميه مى‌گويند جمله : «در حالى كه آنها در ركوعند» چه معنا دارد؟

در پاسخ گفته‌اند در اينجا معناى حقيقى ركوع مراد نيست بلكه مراد معناى مجازى آن يعنى خضوع در برابر عظمت پروردگار يا خضوعى است كه از جهت فقر يا از جهات ديگر در نهاد آدمى پديد مى‌آيد، و معناى آيه اين است كه: اوليا و ياوران شما يهود و نصارا و منافقين نيستند، بلكه اوليا و ياوران شما خدا و رسول اويند و آن مؤ منين كه نماز به پا مى‌دارند و زكات مى‌دهند و در همه اين احوال خاضعند، يا آنهایى كه زكات مى‌دهند در حالي‌كه خود فقير و تنگدست هستند، ليكن دقت در اطراف اين آيه و آيات قبل و بعدش و نيز دقت درباره تمامى اين سوره، ما را به خلاف آنچه اين مفسرين ادعا كرده‌اند و آن جوابى كه از اشكال داده‌اند، رهبرى مى‌كند، و نخستين شاهد بر فساد ادعايشان بر اينكه ولايت به معناى نصرت است همانا استدلال خود آنان است به وحدت سياق و به اينكه همه اين آيات كه يكى پس از ديگرى قرار گرفته‌اند در مقام بيان اين جهت هستند كه چه كسانى را بايد يارى كرد و چه كسانى را نبايد، زيرا درست است كه اين سوره در اواخر عمر رسول خدا(ص) در حجة الوداع نازل شده و ليكن نه تمامى آن، بلكه بطور مسلم پاره‌اى از آيات آن به شهادت مضامين آنها، و رواياتى كه در شأن نزولشان وارد شده است قبل از حجةالوداع نازل شده است.

دلایل استفاده از «وليّكم» به جای «اوليائكم»

حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی نیز در تفسیر نور به دوازده پیام این آیه به شرح زیر اشاره کرده است:
1- اسلام، هم دين ولايت است و هم دين برائت. هم جاذبه دارد و هم دافعه. آيات قبل، از پذيرش ولايت يهود و نصارا نهى كرد، اين آيه مى‌فرمايد: خدا و رسول و كسى را كه در ركوع انگشتر داد، ولى خود قرار دهيد. يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا ... إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ‌

2- از اين‌كه به جاى «اوليائكم»، «وليّكم» آمده، ممكن است استفاده شود كه روح ولايت پيامبر و على(ع)، شعاع ولايت الهى است. «وَلِيُّكُمُ»

3- در قرآن معمولًا نماز و زكات در كنار هم مطرح شده است؛ ولى در اين آيه، هر دو به هم آميخته‌اند. (دادن زكات در حال نماز) «الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»

4- كسانى كه اهل نماز و زكات نيستند، حقّ ولايت بر مردم را ندارند. إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ‌ ... ( «إِنَّما»، نشانه‌ انحصار ولايت در افراد خاصّ است)

5- براى توجه به محرومان، نماز هم مانع نيست. «يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» (آرى، فقير نبايد از جمع مسلمانان دست خالى برگردد.)

6- ولايت از آنِ كسانى است كه نسبت به اقامه‌ نماز وپرداخت زكات پايدار باشد. يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ‌ ... ( «يُقِيمُونَ» و «يُؤْتُونَ» نشانه دوام است)

7- هرگونه ولايت، حكومت و سرپرستى كه از طريق خدا و رسول و امام نباشد، باطل است. إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ‌ ... (كلمه‌ «إِنَّما» علامت حصر است)

8- توجّه به خلق براى خدا در حال نماز، با اقامه نماز منافات ندارد. «يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»

9- كسى كه نسبت به فقرا بى‌تفاوت باشد، نبايد رهبر و ولىّ شما باشد. إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ‌ ... وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ

10- كارهاى جزیى (مثل انفاق انگشتر) نماز را باطل نمى‌كند. «يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»

11- در فرهنگ قرآن، به صدقه مستحبى هم «زكات» گفته مى‌شود. «يُؤْتُونَ الزَّكاةَ»

12- ولايت‌ها در طول يكديگرند، نه در عرض يكديگر. ولايت بر مسلمانان، ابتدا از آنِ خداوند است، سپس پيامبر، آنگاه امام. إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا ...

اقدام حضرت علی(ع)؛ الگویی برای حکام اسلامی

بنابر آنچه در تفاسیر مربوط به این آیه بیان شد انفاق حضرت علی‌(ع) در حال نماز یکی از جلوه‌های بارز ایثار و فداکاری ایشان در راه خدمت به فقرا و نیازمندان است و به همین دلیل در قرآن کریم آیه‌ای مخصوص به آن اختصاص یافته است.

همچنین در این تفاسیری که اشاره شد و نیز در کتب دیگران مفسران، این اقدام ارزشمند و تاریخی امیرالمؤمنین(ع) به عنوان نمادی از ولایت وی بر جامعه اسلامی تفسیر شده است؛ اقدامی که می‎تواند الگویی برای همه حاکمان در دستگیری از نیازمندان باشد.