اهمیت کسب روزی حلال در آیات قرآن

آنچه در نظام اقتصادی اسلام، بیش از هر چیز اهمیت دارد حلال بودن کسب‌وکار و درآمد حاصل از آن است؛ یعنی به‌دست آوردن مال از راهی که ممنوعیت شرعی ندارد.

مال و اقتصاد، مایه قوام زندگی فردی و اجتماعی است و همچون ستون اصلی خیمه اجتماع عمل می‌کند، ازاین‌رو مدیریت اقتصادی و حفظ و صیانت از اموال، یک واجب شرعی است که کشف این وجوب شرعی از طریق عقل سلیم و نقل وحیانی امکان‌پذیر است.

قرآن، جمع‌کردن مال از راه‌های غیرمشروع را ممنوع می‌داند و به رهروان خود تأکید می‌ورزد که پایه امور مالی خود را بر اساس «ایمان و تقوا» بنا نهند و روزی خود را از راهی به دست آورند که مطابق طبع سلیم باشد و عقل انسان بر آن را تأیید و خداوند آن را مجاز و مباح می‌داند: «وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طیِّباً وَاتقُوا اللَّه الَّذی انْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ (مائده: ۸۸)؛ هر چیز حلال و پاکیزه که خدا روزی شما کرده از آن بخورید، و بپرهیزید از (مخالفت) آن خدایی که به او گرویده‌اید».

قرآن از طرفی به کسب حلال امر می‌کند و از طرفی از حرام‌خواری و انجام کار نامشروع نهی می‌کند و آن را پیروی از شیطان می‌خواند و می‌فرماید: «یا ایُّهَاالنَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْارْضِ حَلالًا طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ انَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ (بقره: ۱۶۸)؛ ای مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید! و از گام‌های شیطان پیروی نکنید چه اینکه او دشمن آشکار شماست». «کُلُوا» در این آیات کنایه از انواع تصرّفت است که شامل تغذیه نیز می‌گردد.

از دیدگاه قرآن، بهترین حالت انسان، توجّه به خدا و یاد معاد و بدترین حالت، غفلت و فراموشی از یاد خداونداست. این اصل در برخی از آیات قرآن کریم بیان شده است؛«وَمَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ.۳۸ زخرف؛ (و چنین کس سرگرم دنیا شود) تا وقتی که به سوی ما باز آید آن گاه با نهایت حسرت گوید: ای کاش میان من و تو (ای شیطان) فاصله‌ای به دوری مشرق و مغرب بود که تو بسیار همنشین و یار بد اندیشی بر من بودی».

باور به معاد و یاد آن یکی از نیرومندترین عوامل درونی اصلاح رفتارها و جلوگیری از ناشایست‌ها، ازجمله مفاسد اقتصادی است.

قرآن کریم علت کم‌فروشی و نادیده گرفتن حقوق مردم را عدم باور به معاد می‌داند و می‌فرماید: «ویل للمطففین......... أَلاَ یَظُنُّ أُولَئِکَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ؛ وای بر کم فروشان ....... آیا آن‌ها گمان نمی‌کنند که برانگیخته می‌شوند، در روزی بزرگ روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان می‌ایستند(/ ۶ ـ ۱)».

از آنجا که بازار محل کسب‌وکار، نمادی از زرق‌وبرق دنیاست و زمین مناسبی برای غفلت آدمی را فراهم می‌سازد. ازاین‌رو، بر اهمیت توجّه به امور معنوی در هنگام دادوستد، تأکید بسیاری شده است، چنانچه قرآن کریم می‌فرماید: «رجَال لاَ تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ...نور/۳۷؛ مردانی که نه تجارت و نه معامله‌ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی‌کند...»

و یا در جای دیگر می‌فرماید:«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی‌که برای نماز روز جمعه اذان گفته شود، به‌سوی ذکر خدا بشتابید و خریدوفروش را رها کنید که این برای شما بهتر است، اگر می‌دانستید! (الجمعه/ ۹)».

یادداشت از طاهره خاکساران؛ حافظ و مربی قرآن کریم