انفاق‌های واجب و مستحب از نگاه قرآن

از نظر قرآن، هرگونه بذل و بخشش مادی و معنوی مانند آموزش علم و هنر و فن و حرفه، در قالب زکات علم، یا زکات مال و صدقات و قرض‌الحسنه و مانند آنها، مهم‌ترین عامل رشد و شکوفایی اقتصادی است؛ زیرا در نظام اقتصادی اسلام، هر مالی که در اختیار بشر است، مال الله است.

در آیه ۳۳ سوره نور آمده است «مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ؛ از مال خدا که به شما اعطا فرموده (به عنوان زکات و صدقات در وجه مال المکاتبه) به آنها بدهید». از نظر قرآن، رشد و شکوفایی اقتصادی در هر جامعه با پرداخت حقوق واجب و مستحب مالی امکان‌پذیر است. از همین رو در آیه 276 صدقات را مایه افزایش و رشد اقتصادی دانسته می‌فرماید« وَ یُربی الصّدقـاتِ؛ و خدا صدقات را افزایش می‌دهد».

از آیات قرآن این مطلب به‌وضوح به دست می‌آید که بر خلاف تصور معمول، انفاق نه تنها موجب کاهش سرمایه اقتصادی نیست، بلکه موجب رشد و شکوفایی اقتصادی خانواده و اجتماع است، برای همین در آیه 39 سوره روم آمده است« وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ؛ و آن سودی که شما به رسم ربا دادید که بر اموال مردم (رباخوار) بیفزاید (و یا هدیه به اغنیاء دهید تا خود نفع زیاد دنیوی برید) نزد خدا هرگز نیفزاید (بلکه محو و نابود شود) و آن زکاتی که از روی شوق و اخلاص به خدا (به فقیران) دادید (ثوابش چندین برابر شود و) همین زکات دهندگان هستند که (نزد حق ثواب و برکات و دارایی) چند برابر دارند».

در قرآن آیات بسیار زیادی درباره انفاق‌های مستحب و واجب وجود دارد و آثار و برکات فراوانی برای دهندگان آن ذکر شده که اهمیت و نقش مهم آن را در زندگی فردی و اجتماعی نشان می‌دهد که به‌خاطر فراوانی این آیات از ذکر آن خودداری می‌شود.

تأمین حقوق نیازمندان

طبق آیات صریح قرآن، نیازمندان، در اموال توانگران حق دارند و شریک‌اند و از ویژگی مؤمن و نمازگزار واقعی این است که خود را مالک همه دارایی‌های خود نمی‌داند و سهمی از آن را حق دیگران می‌داند.

در آیات ۲۴ و ۲۵ سوره معارج آمده است وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ؛ و همانان كه در اموالشان حقى معلوم است براى سائل و محروم. همچنین در آیه 19 سوره ذاریات نیز به این آیه تأکید شده است «وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ؛ و در اموالشان بر فقیر سائل و محروم حقّی منظور می‌داشتند».

تأمین نیاز محرومین از طرف اغنیا باعث ارتباط روحی و روانی بین افراد غنی و فقیر شده و موجب ایجاد امنیت در جامعه می‌شود. بر این‌ اساس، تأمین حقوق محرومان و نیازمندان از مسائل اساسی اقتصاد از نظر قرآن است.

سهل‌گیری و احسان در معامله

یکی دیگر از فعالیت‌های معنوی اقتصادی، سهل‌گیری و احسان در معامله، یعنی قرض دادن به مستمندان و محرومان است که می‌تواند با فروش کالا به‌ صورت نسیه و مانند آن و نیز مهلت دادن در بازپرداخت بدهی انجام شود. این مسئله در آیات و روایات، تأکید و تشویق فراوان شده است.

در آیات قرآن کریم به مهلت دادن در پرداخت بدهی، سفارش شده است «وَإِن کَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ وَأَن تَصَدَّقُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ/۲۸۰ بقره؛ و اگر (بدهکار) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی مهلت دهید».

عدالت در امور اقتصادی

«عدالت» یکی از بنیانی‌ترین معارف قرآن کریم است. رعایت عدالت واصل برقراری قسط در شئون فردی و اجتماعی انسان‌ها، ازجمله فعالیت‌های اقتصادی، یکی از اهداف بسیار بلند اقتصاد اسلامی محسوب می‌شود «لقد ارسلنا رُسلنا بالبیّنات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقومَ الناس بالقسط و انزلنا الحدیدَ فیه بأسٌ شدیدٌ و منافعُ للناس ... /حدید 25؛ همانا ما پیامبرانمان را با معجزات و دلایل آشکار فرستادیم و همراه آنان کتاب (آسمانی) و وسیله سنجش فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند و آهن را که در آن نیرویی شدید است و منافعی برای مردم دارد فرو آوردیم (تا از آن بهره بگیرند)».

همچنین در آیه ۱۵ سوره «شوری» به‌صراحت، مأموریت یافتن پیامبر اکرم (ص) برای برقراری عدالت در بین مردم مطرح شده است «انّی اُمرتُ لاعدلَ بینکم؛ من مأمورم در میان شما عدالت کنم (به عدل و داد رفتار کنم)».

در آیه ۱۳۵ سوره مبارکه «نساء» نیز مؤمنان مؤکداً مأمور به برپایی قسط شده‌اند «یا ایّها الّذین آمنوا کونوا قوّامین بالقسط؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، کاملاً به عدالت قیام کنید».

در آیه ۹۰ سوره «نحل» هم آمده است «انّ اللّه یأمُر بالعدل و الاحسان؛ خداوند به عدل و احسان فرمان می‌دهد». همچنین قرآن کریم در خصوص دادوستد بر مبنای عدالت و قسط با تأکید فراوان، یادآور شده است «و السماءَ رفع‌ها و وضع المیزان ... الاّ تطغوا فی المیزان و اقیموا الوزنَ بالقسط و لا تخسروا المیزان/ الرحمن ۷ ، ۸ و ۹؛ و آسمان را بالا برد و قانون و میزان را مقرّر کرد تا در سنجش و میزان تجاوز نکنید و وزن را بر اساس عدل بر پا دارید و در ترازو کم نگذارید».

«اوفوا الکیلَ و زنوا بالقسطاس المستقیم ذلکَ خیرٌ و احسنُ تأویلاً/ اسراء 35؛ هنگامی که پیمانه می‌کنید، حق پیمانه را ادا نمایید و با ترازوی درست وزن کنید. این برای شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است».

در آیه ۳۹ سوره «اسرا» یادآوری شده است که برقراری قسط در مبادلات، از احکام حکیمانه خداست «ذلکَ ممّا اوحی الیکَ ربّک من الحکمة؛ این احکام از حکمت‌هایی است که پروردگارت به تو وحی فرستاده است». بنابراین، اصل «عدالت» در اقتصاد یک اصل حکیمانه و واقع‌گرایانه به شمار می‌رود که سلامت و رشد اقتصاد رهین آن است. پس جامعه هنگامی به هدف عدالت اقتصادی دست می‌یابد که هر یک از افراد جامعه به حق خود از ثروت و درآمدهای جامعه دست یابند.

بر اساس آموزه‌های اسلامی اگر عدالت در جامعه مراعات شود، فقر از بین می‌رود و همه مردم از سطح زندگی در حد کفاف بهره‌مند خواهند شد. نگاهی گذرا به‌شدت فقر و بیچارگی در جوامع انسانی حاکی از دوری آن‌ها از تعالیم اسلامی و درعین‌حال نیازمندی آن‌ها به این تعالیم است.

یادداشت از طاهره خاکساران، مربی و حافظ قرآن کریم