فعالیتهای خیریه در ترکیه کنونی حاصل تحول نهادهای خیریه در جمهوری ترکیه از ابتدای تشکیل این جمهوری و تحول نهادهای وقف و خیریه دوران عثمانی بوده است. تأثیر تحولات سیاسی عمده بر فعالیتهای خیریه و همچنین حوزه عمل، قوانین، چشماندازها و اهداف امور خیریه، فعالیت سازمانها و انجمنهای خارجی در حوزه خیریه و پلتفرمهای ایجادشده در راستای حفظ و تقویت شفافیت در امور خیریه بهویژه در حوزه انجمنها و سازمانهای خیریه غیردولتی در این کشور از جمله مهمترین مواردی است که باید در بررسی وضعیت نهادهای خیریه و اوقاف مرتبط با آن در ترکیه، به آن توجه کرد. از طرفی با توجه به سرعت تحولات در جهان و به تبع آن جامعه ترکیه، اهمیت نوآوری اجتماعی و نیز لزوم توجه به حوزههای جدید در فعالیتهای خیریه به عنوان عاملی مهم در ایجاد و افزایش سرمایه اجتماعی بیش از پیش اهمیت یافته و بررسی دقیق فعالیتهای خیریه بدون توجه به این امر، ناقص خواهد بود.
برای آگاهی بیشتر از این موارد، خبرگزاری ایکنا گفتوگویی را با یکی از فعالان انجمنهای خیریه در این کشور انجام داده است. مشروح این مصاحبه در ادامه از نظر میگذرد:
ایکنا ـ با توجه به پیشینه امور خیریه در دوره عثمانی و تکیه این امور بر نهادهای مذهبی، وضعیت نهادهای خیریه و موقوفات مرتبط به آن در دوره پس از عثمانی چه تغییراتی یافت؟
در دوره جدید پس از عثمانی اوقاف جدیدی ایجاد شد که نام اوقاف مدرن را بر خود داشت (Modern Vakiflar) که تعداد آنها بالغ بر 6 هزار وقف جدید میشود و اوقاف سنتی که حدود 60 هزار موقوفه بزرگ و کوچک را شامل میشود، پس از این تحول به مدیریت اوقاف جدید انتقال یافت که به سه دسته عمده تقسیم میشود: اوقاف سنتی، اوقاف جدید و انجمنهای خیریه.
اوقاف سنتی زیر نظر سازمان اوقاف که بخشی از وزارت کشور ترکیه بوده و اوقاف جدید بیشتر زیر نظر وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه است و انجمنهای خیریه مختلف نیز زیرمجموعه وزارت کشور هستند، فعالیت میکنند. این دسته شامل وقفهایی مرتبط با زیرساختهای اجتماعی نیز میشود که زیر نظر وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه است و برخی از انجمنها که در وزارتهای مختلف تشکیلشده، نیز در این رده قرار میگیرند. وضعیت انجمنها و مراکز خیریه خصوصی تا قبل از کودتای ارتش در دهۀ 1980 بسیار پر رونق بود اما دولت پس از کودتا به دلایل امنیتی تمام این مراکز را تعطیل کرد و سپس در سالهای بعد به تدریج با تصویب قوانین جدید و باز شدن فضای سیاسی رفتهرفته انجمنها و مراکز جدیدی فعالیت خود را آغاز کردند.
از سویی هلدینگها و مراکز بزرگ صنعتی که در اختیار بخش خصوصی هستند نیز مراکز خیریه مخصوص به خود را دارند که از آن جمله میتوان به هلدینگ کوچ یا سابانجی اشاره کرد.
ایکنا ـ درباره ساز و کار خیریهها و اوقاف در ترکیه بگویید.
انجمنهای مرتبط با وقف و امور خیریه بهطور کلی دو دسته هستند: نخست انجمنهایی با مبنای انسانی که میتوانند بدون اجازه دولت تا مبالغ خاصی کمکهای مالی جمعآوری کنند و دیگر انجمنهای با اختیارات وسیعتر مالی که به دلیل این اختیارات باید از وزارت کشور ترکیه مجوز داشته باشند. با این حال تمام اموال و کمکهایی که با اهداف خیریه جمعآوری میشود، همه تحت قانون 2860 قرار دارند که به بررسی امور مالی و غیره میپردازد تا با فساد در این زمینه مبارزه شود.
از سویی همه مدیران این انجمنها باید طبق قانون ترکیه مانند تمام مدیریان دولتی دیگر هر 5 سال لیست اموال خود را برای جلوگیری از فساد به وزارت کشور ترکیه تحویل دهند.
بهطور کلی انجمنها و وقفهای جدید در حوزه امور خیریه در ترکیه به سه حوزه کلی میپردازد؛ انجمنهای خیریه که در حوزه حقوق مختلف و تلاش برای تصویب قوانین و یا ارائه مجوزهای لازم فعالیت میکنند. به عنوان مثال برخی از انجمنهای خیریه به دنبال محدودسازی دسترسی به سلاح در ترکیه هستند و برخی دیگر نیز به دنبال محدودسازی حق پلیس برای استفاده از سلاح در موقعیتهای مختلف و موارد دیگر هستند.
حدود 85 درصد کمکها برای بورس دانشآموزان و دانشجویان و مابقی آن برای خدمات بهداشتی و درمانی هزینه میشود.
دسته دوم در حوزه امداد و کمکرسانی فعالیت میکنند این کمکها به دو دسته عمده کمکهای درمانی و بهداشتی و از جمله مراکز مختلف برای کمک به درمان بیماران مبتلا به بیماریهای خاص از جمله سرطان و بیماریهای خونی و موارد مشابه اختصاص دارد. دسته دوم کمکها در قالب بورسهای تحقیقاتی ارائه میشود که به افرادی از طبقات نیازمند و یا کمتر بهرهمند ارائه میشود.
دسته سوم نیز شامل ارائه خدمات آموزشی، رفاهی و همچنین مهارتآموزی از مهمترین خدماتی هستند که در این مراکز ارائه میشوند.
ایکنا ـ در وضعیت کنونی ساختار امور خیریه و اوقاف ترکیه تا چه اندازه تحول و با نیازهای روز تطابق یافته است؟
اوقاف سنتی و حتی اوقاف جدید با اهداف خیریه پیشتر بر روی بخشهای سختافزاری از قبیل ساختمانسازی و افتتاح مراکز بزرگی که در آن خدمات خیریه به شکل متمرکز ارائه میشد از قبیل یتیمخانهها و دیگر مراکز خیریه و اطعام نیازمندان تمرکز داشتند. با این حال این شکل از وقف و امور خیریه به شکل سنتی بوده و دیگر جوابگوی نیازهای مدرن دوره جدید نیست، بلکه باید در کنار پرداختن به فعالیتهای متعارف قدیمی از شیوههای جدید نیز برای بهینه کردن این امور استفاده کرد. ساختار وقفهای مذهبی قدیم در امور خیریه اگرچه در برخی از بخشها مانند توزیع کمکها در سطح بینالمللی (مانند توزیع گوشت قربانی در کشورهای فقیر آفریقایی) از ابزارهای مدرن بهره برده است اما از نظر نرمافزاری دیگر این شکل از موقوفات خیریه متناسب با شرایط جدید نیست و از این رو این مراکز خیریه نیز به سمت استفاده از شیوههای جدید رفتهاند.
برای مثال تمامی یتیمخانهها و مراکز نگهداری افراد بیسرپرست به شکل متمرکز در ترکیه تعطیل شده است چرا که پژوهشها نشان میدهد که سوءاستفادههای فراوانی از کودکان در این مراکز انجام میشود که شامل بخشهای روانی، جسمی و غیره شود. لذا این شکل از نگهداری و حمایت با اهداف اولیه خود در تناقض است.
ایکنا ـ در زمینه شفافیت فعالیت نهادهای خیریه و همچنین مبارزه با فساد در آنها چه تدابیری اندیشیده است؟
تمام مراکز خیریه در ترکیه باید نسبت به معیارهای شفافیت و رعایت آن پاسخگو باشند با این حال در مورد انجمنهای جدید خیریه با توجه به اهمیت این موضوع تمام فعالیتهای این انجمنها از نظر جذب کمکهای مالی، نحوه هزینهکرد با تفصیل کامل و همچنین طرحهای مالی و نحوه جذب کمکها به صورت شفاف در یک پایگاه اینترنتی دسترس است. بدین منظور پلتفرمی به نام آچیک آچیک برای این اهداف طرحی شده است که با هدف گرد هم آوردن اهداکنندگان با انجمنها و بنیادهای شفاف و پاسخگو تأسیس شده است، که حقوق اهداکنندگان را به رسمیت میشناسند.
در این پلتفرم اهداکنندگان میتوانند انجمنها و بنیادهایی را که در زمینه خدماتی که میخواهند حمایت کنند (که اعلامیه حقوق اهداکننده را پذیرفتهاند) فعال هستند، جستجو و پیدا کنند. آنها میتوانند انجمنها و بنیادها را بر اساس معیارهایی که میخواهند مقایسه کنند و در مورد اهداف، طرح کلی، پروژهها، امور مالی و مدیران انجمنها و بنیادها نیز اطلاعات کسب کنند.
انجمنها و بنیادها میتوانند از طریق این پلتفرم به واحد ارتباط با اهداکنندگان پیام ارسال کنند. آنها میتوانند به اطلاعاتی که توصیه میشود در هنگام اهدا در نظر گرفته شود، مزایای مالیاتی و اطلاعات مربوط به اهدا دسترسی داشته باشند و اگر بخواهند، میتوانند بلافاصله به سازمان غیردولتی مورد نظر خود کمک مالی کنند.
این پلتفرم بهصورت کلی بستری است با هدف گسترش فرهنگ اهدا و در عین حال ارائه تمام اطلاعات و امکانات و فقط در اختیار انجمنها و بنیادهای شفاف و پاسخگو است و افراد خیّر نیز در صورت اهدا به عنوان کاربر ثبت شده این پلتفرم میتوانند تمامی کمکهای گذشته خود را پیگیری کنند.
ایکنا _ انجمنها و سازمانهای خیریه چه امکانات و ابزارهایی را برای اهداکنندگان و خیرین در زمینه ارائه کمکهای خود فراهم کردهاند؟
انجمنهای خیریه امکانات وسیعی برای اهداکنندگان و کمککنندگان فراهم کردهاند، آنها میتوانند کمکهای خود را در قالب کارتهای هدیه مختلفی که به مناسبتهای گوناگون از جمله تبریک تولد، ازدواج، سالگرد ازدواج و... برای کمک به امور خیریه مورد نظر به صورت اینترنتی خریداری کرده و همچنین با استفاده از پلتفرم مرتبط از نحوه هزینه آن و اختصاص آن به طرحهای مختلف اطلاع حاصل کنند. همچنین افراد میتوانند با ورزش کردن نیز نسبت به جذب کمکهای خیریه اقدام کنند، این امکان از طریق پلتفرمهای مختلف در انجمنهای گوناگون در دسترس است. از طرفی رویدادهای بزرگ ورزشی از قبیل ماراتونهای بزرگی که در شهرهای مهم ترکیه برگزار میشود، نیز ابزار دیگری برای جذب کمکهای مالی در راستای امور خیریه استفاده میشود که از جمله مهمترین آنها میتوان به ماراتون استانبول، ازمیر، چاناق قلعه و... اشاره کرد، تقریباً تمام شهرهای مهم ترکیه دارای چنین رویدادهایی هستند.
ایکنا _ نگاه دولتها به نهادهای خیریه در ترکیه چگونه است و این نهادها در جریان تحولات سیاسی چه تغییراتی یافتهاند؟
نهادهای خیریه و انجمنهای مختلف بخشی از سرمایه اجتماعی هستند که با توجه به ارتباط نزدیک آنها با جامعه، درک بسیار دقیقی از سازوکارها و دینامیک جامعه دارند و در موقعیتهای مختلف از جمله حوادث غیرمترقبه، بلایای طبیعی و یا شیوع بیماریهای واگیردار و هرجایی که نیاز به همکاری گسترده آحاد جامعه باشد این سرمایه اجتماعی گرانبها میتواند بیشترین تأثیر را داشته باشد، اما از سویی به دلیل چنین توانی همواره از دید امنیتی به آن سوءظن نیز وجود دارد. از همین روست که حداقل در ترکیه هرگونه حادثه سیاسی متحول کننده از جمله کودتاهای موفق یا ناموفق تا حد زیادی این سرمایه را هدف قرار داده و موجب کاهش چشمگیر آن شدهاند به عنوان مثال تا قبل از اقدام به کودتا در سال 1986 در ترکیه حدود 20 هزار انجمن خیریه اجتماعی فعالیت داشت اما کودتا تمام این انجمنها را تعطیل کرد. این بخشها به دلیل تواناییهای یادشده با هیچگونه بخش دیگری قابل جایگزین نیستند و دولت نمیتواند صرفاً با تکیه بر تواناییهای خود بحرانهای بزرگ که جامعه را در سطح کلان درگیر میکند، مدیریت کند و عملکرد دولت در بحرانهای مهم از قبیل زلزله یا آتشسوزی خود گویای این امر است چراکه ناچار در انتها به مردم متوسل شده و میشود.
این نهادهای عمومی میتوانند در دو حوزه مهم فعالیت داشته باشند؛ نخست اینکه در حوزه آگاهیبخشی فعالیت کنند و دوم اینکه میتوانند مکمل فعالیتهای بخش دولتی باشند و با توجه به طبیعت کار خود و توانایی گسترده آنها به دلیل درک سازوکارهای اجتماعی، از قدرت قابل توجهی برخوردار هستند.
ایکنا ـ در زمینه همبستگی اجتماعی و اقتصادی چه فعالیتهایی از سوی نهادهای پژوهشی و مدیریتی صورت گرفته است؟
تعداد کتابهای ترکی و سایر نشریات در این زمینه بسیار اندک است و وضعیت در اینترنت نیز تفاوت چندانی ندارد. از این نظر منابع موجود در ترکیه در اینترنت محدود است و کافی نیست. در حالی که نشریات، تحقیقات و پروژههای مربوط به اقتصاد اجتماعی و همبستگی در جهان روزبهروز در حال افزایش است، با این حال اقداماتی در این زمینه صورت گرفته است تا با انجام اقدامات پژوهشی و میدانی نسبت به افزایش آگاهی و الهامبخشی، وضعیت همبستگی اجتماعی و امور مرتبط به علاقهمندان ارائه شود.
این طرحها با پیگیری تحولات در تئوری، عمل و سیاست در زمینه اقتصاد اجتماعی و همبستگی تا حد امکان، انتقال اطلاعات و به اشتراکگذاری ایدهها در مورد این موضوعات است. در این زمینه، هدف نهایی ما کمک به ایجاد بستری است که در آن تحولات در زمینههای اقتصاد اجتماعی و همبستگی در جهان، چالشهای نوظهور و شیوههای راه حل بهطور جمعی از همان مکان قابل پیگیری باشد و علاقهمندان به موضوع میتوانند با یکدیگر تبادل نظر کنند. در محدوده جامعهای که اقتصاد اجتماعی میخواهد به آن بپردازد، آثار محققان، سیاستگذاران اقتصاد و سایر رشتهها و علاقهمندان به شروع یا توسعه ابتکارات در این زمینه در دسترس است. محور اصلی این فعالیتها، اقتصاد اجتماعی، همبستگی و تعاونیها هستند که مهمترین نهادهای این حوزه هستند و نهادهای خیریه نیز بخش مهمی از این حوزه را تشکیل میدهد. در این طرحها تلاش بر این است تا به این پرسش پاسخ داده شود که چگونه میتوان با تمرکز بر دگرگونی سیستمهای اقتصادی و اجتماعی زندگی پایداری ساخت و سپس این مسئله مطرح میشود که چگونه میتوان از این پاسخ در راستای امور خیریه بهره گرفت.
ایکنا ـ وضعیت فعالیت نهادهای خارجی و بینالمللی در زمینه امور خیریه در ترکیه چگونه است؟
با توجه به ماده 5 و 6 قانون اوقاف و بنیادهای خیریه در ترکیه، اتباع خارجی میتوانند بر اساس رفتار متقابل قانونی و واقعی در ترکیه بنیادهای جدیدی تأسیس کنند. با این حال، اکثریت افرادی که در نهادهای مدیریتی بنیادهای جدید قرار دارند، باید ساکن ترکیه باشند. در حال حاضر 120 انجمن و 12 وقف خارجی در ترکیه مشغول فعالیت هستند.
مؤسس یا بنیانگذاران بنیاد ملزم به داشتن شهروندی جمهوری ترکیه نیستند؛ و در زمینه افتتاح شعبه و نمایندگی مؤسسات خارجی در ترکیه نیز بر مبنای قانون شماره 5253 انجمنها و مقررات انجمن تنظیم میشود. درخواست در مورد این موضوع باید به وزارت کشور و مدیرکل امور مدنی ارائه شود. این شعبه یا نمایندگی فعالیت خود را با مجوز وزارت کشور آغاز و مجدداً با مجوز وزارت کشور ترکیه به پایان میرساند. نظارت بر شعبه یا نمایندگی بنیادهای خارجی در ترکیه بر اساس قوانین و اهداف توسط اداره کل بنیادها انجام میشود.
نهادهای خیریه در ترکیه ارتباط وسیعی با نهادها و سازمانهای بینالمللی دارند و از این رو شاهد فعالیت گسترده سازمانهای خیریه خارجی در این کشور هستیم. با این حال تمام نهادها، بنیادها و انجمنهای خیریه که با اتحادیه اروپا همکاری دارند به دلیل قوانین این اتحادیه ضروری است از مدل PCM (چرخه مدیریت پروژه) برای انجام طرحهای خود استفاده کنند.
ایکنا ـ موضوع نوآوری اجتماعی در نهادهای خیریه در ترکیه تا چه اندازه اهمیت دارد و چه تدابیری برای کاربرد و تشویق آن در امور خیریه اندیشیده شده است؟
نوآوری اجتماعی در نهادهای خیریه علاوه بر سیاستهای کلی بیشتر در قالب پلتفرمهایی که برای این موضوع طراحی شده است، پیگیری میشود. هدف این پلتفرمها این است که افراد و مؤسساتی را که با ایجاد راه حلهای نوآورانه و پایدار برای موضوعات اجتماعی، زیستمحیطی و فرهنگی با منابع مناسب، تغییر را رهبری میکنند، گرد هم آورد. فرآیندهای تأثیرگذاری بالا را طراحی و دگرگونی لازم را فراهم میکند.
در دنیای ما که به سرعت در حال تغییر است، رویکردهای سنتی هنگام تلاش برای حل مشکلات امروزی ناکافی هستند. ما نمیدانیم چگونه بخشی از راهحلها باشیم. از این منظر اگر بخواهیم در مورد مسائل اجتماعی در مورد آموزش، محیطزیست و سلامت قادر به حل مسائل جدید باشیم باید خود و محیط اطرافمان را با توجه به تغییرات جدید متحول کنیم. با هم فکر کنیم، با هم طراحی کنیم و با هم حل کنیم این عمل معمولاً با تکیه بر بررسی اولیه و جامع موضوعات تعیینشده، تعریف طرحهای کارآفرینی اجتماعی با توجه به بررسی اولیه، استفاده از نوآوری برای انجام این طرحها با تکیه بر جوانان، سازماندهی منابع و فعالیتهایی به منظور دستیابی به منافع اجتماعی و نوآوری و در نهایت با تمرکز بر روحیه تولید مشترک، رویکردهای نوآورانه و پایدار ایجاد میشود.
این نوآوری بر مفهوم کار جمعی و استفاده از تواناییهای جوانان و جامعه استوار است و به نحوی برگرفته از فرهنگ انجام وظایف به صورت برابر و با مشارکت داوطلبانه است که میتوان ریشههای آن را در فرهنگ سنتی ترکیه نیز یافت؛ اما تلاش بر این است که با توجه به تغییرات موجود از این فرهنگ برای حل مشکلات جدید در دنیای متغیر کنونی استفاده کرد.
به طور کلی این سؤال مطرح است که چگونه میتوانیم درمجموع راهحلهای خلاقانه و پایدار برای مسائل اجتماعی پیدا کنیم؟
این راهحلها در حوزه امور اجتماعی مرتبط با خیریه میتواند در چارچوب مواردی مانند لابیگری و دفاع از حقوق، مدیریت منابع بهویژه منابع انسانی و آموزش در چارچوب نوآوری اجتماعی صورت بگیرد.
گفتوگو: سعید عدالتجو
انتهای پیام