پیامبر(ص) و مسلمانان صدر اسلام چگونه قرآن را تلاوت می‌کردند

به گزارش ایکنا، مؤسسه قرآنی مشکات استان البرز با انتشار مقاله‌ای به ویژگی‌های قرائت پیامبر و مسلمانان صدر اسلام پرداخته و به این سؤال پاسخ داده است که آیا تلاوت پیامبر(ص) با تلاوت امروزی تفاوت دارد که در ادامه آن را می‌خوانید.

کیفیت قرائت پیامبر(ص) و مسلمانان صدر اسلام

طبق یک اصل کلی همه انبیا خوش صدا بودند. امام صادق(ع) می‌فرماید: «ما بعث الله نبیّا الا حسن الصوت». [۱]پیامبر اسلام نیز دارای صدای خوش و گوش‌نوازی بوده است. اما کتاب آسمانی خود را با چه صدا و لحنی می‌خوانده است در تاریخ مهمل گذاشته شده است. از این رو برای کشف کیفیت قرائت پیامبر اکرم(ص) به‌طور خاص و مسلمانان در صدر اسلام به طور عام دو مرحله را بررسی می‌کنیم. در اینجا ذکر این نکته لازم است، با توجه به اینکه قریب به اتفاق اکثر مسلمانان صدر اسلام در قرائت قرآن کریم پیامبر گرامی را اسوه خود می‌دانند و از ایشان تقلید می‌کردند می‌توان گفت با بررسی کیفیت قرائت پیامبر(ص)، کفیت تلاوت مسلمانان صدر اسلام و جایگاه قرائت نیز در بین آن‌ها روشن می‌شود؛ لذا ما در اینجا کیفیت قرائت پیامبر را به طور تفصیلی بررسی می‌کنیم و قرائت و تلاوت مسلمانان صدر اسلام را در ضمن آن بیان می‌کنیم.

آشنایی با کیفیت قرائت پیامبر(ص) از طریق آیات قرآن

اگر بخواهیم مراحل دریافت قرآن از ملکوت اعلی توسط پیامبر و ابلاغ آن به مردم را از خلال آیات قرآن به دست آوریم، شش مرحله را می‌توانیم نام ببریم:

۱. وجود قرآن کریم در ام الکتاب و عالم غیب، نزد پروردگار

۲. انتقال قرآن از عالم ربوی و غیب محض توسط جبرئیل، امین وحی

۳. فرود قرآن بر قلب پیامبر(ص) که دومین دریافت به حساب می‌آید

۴. جریان قرآن از قلب به زبان پیامبر

۵. رساندن پیام الهی از طریق زبان پیامبر به گوش مردم که با عناوین تلاوت، قرائت، تبلیغ، انذار و... تعبیر شده است.

علامه طباطبائی و آیت الله جوادی آملی معتقدند که از برخی آیات قرآن استفاده می‌شود که پایان مرحله وحی، گوش مردم است. [۲]در این مرحله «آهنگ قرائت قرآن» ظهور خارجی پیدا کرده است.

۶. رساندن پیام الهی، از گوش مردم به قلب آنان، برای درک مفاهیم قرآن وتبعیت از دستورات آن: در مرحله ششم «آهنگ قرائت قرآن» تأثیر بسزایی در اقبال شنوندگان و تأثیر پذیرفتن آنان دارد. گرچه قرآن یادی از قرائت آهنگین پیامبر یاد نکرده، اما از آیه شریفه سوره مزمل: (و رتل القرآن ترتیلا) و نیز (لتقرأه علی الناس علی مکث...) و به کمک روایات و شواهد عرفی دال بر تأثیر قرائت آهنگین نسبت به خواندن معمولی می‌توان استنتاج کرد که پیامبر اکرم(ص) اجمالاً قرآن را با نوعی نغمه خاص تلاوت می‌کردند، تا بهترین نوع ابلاغ و مؤثرترین روش نفوذ در دل‌ها را به کار گرفته باشند.

[۳]شواهد تاریخی تأثیر قرائت آهنگین پیامبر:

گزارشاتی هرچند ناقص، از عکس العمل شنوندگان قرائت پیامبر اکرم‌(ص) در تاریخ نقل شده است که ضمیمه احادیث بیانگر زیبایی قرائت پیامبر، نتیجه می‌دهد که: آن حضرت به صورت آهنگین قرآن را می‌خوانده است. شواهد تاریخی جذب مستمعین قرآن، با وجود کفر و کینه دشمنان، عبارتند از:
۱. روزی پیامبر اکرم(ص) سوره غافر را در مسجد الحرام قرائت می‌کرد، ولید بن مغیره –سخن‌شناس و ادیب عرب- نزدیک او قرار گرفت و به قرائتش گوش فرا داد. پیامبر که دید او می‌شنود، آیات را تکرار کرد. ولید تحت تأثیر قرائت آن حضرت واقع شد، به نزد قبیله خود آمد و به آن‌ها گفت: به خدا سوگند از محمد(ص) هم اکنون گفتاری شنیدم که نه به گفتار آدمی می‌ماند و نه به گفتار جن و پری، و برای سخنش شیرینی و بر آن درخشندگی ویژه بود. ابتدایش پر بهره و پایانش گوارا بود و این گفتار به پیش می‌تازد و باز پس نمی‌ماند.

[۴]۲. روزی پیامبر اکرم(ص) مفروق بن عمرو را به اسلام دعوت کرد. او از رسول خدا پرسید:‌ ای برادر قریشی، مردم را به چه دعوت می‌کنی؟ رسول خدا آیات ۱۵۰ تا ۱۵۲ سوره انعام را بر او تلاوت کردند. او گفت: زیباتر از آن سخنی نشنیده‌ام رسول خدا بار دیگر این آیه را خواندند: (نحل/۹۰) آنگاه مفروق گفت:‌ ای برادر قریشی تو مردم را به مکارم اخلاق و محاسن اعمال–اخلاق و نیکو کاری- دعوت می‌کنی.

[۵]در مواردی که بیان شد، جذب شنوندگان می‌تواند از دو جهت باشد که البته قابل جمع هستند:

یکی از جهت محتوای سخن پیام، و دیگری به جهت نحوه ادای آن حضرت.(موزون بودن اداء کلمات در تلاوت قرآن، رسا و مهجور بودن صدا، رعایت آداب نظیر سجده، تلاوت، حزن و...، تکرار آیات در برخی مجالس به اقتضاء حال مخاطب یا اهمیت آیه و مواردی از این قبیل)

آشنایی با قرائت پیامبر(ص) از طریق روایات

به دو طریق می‌توان از روایات وارده، کیفیت قرائت پیامبر اکرم(ص) را بررسی نمود:

اول: روایات ضمیمه و واسطه و کلی از قبیل آنکه: «هرچه را پیامبر دستور می‌داده خود عمل می‌کرده است». قرائت سنت نبوی است که سینه به سینه به ما رسیده است.

دوم: روایاتی که مستقیما قرائت پیامبر را توصیف نموده است.

در اینجا راه دوم مورد نظر است که به وسیله این روایات، آهنگ قرائت پیامبر را اجمالاً می‌توان به دست آورد. این روایات چند دسته‌اند و هر یک دارای مضامینی، ازجمله:

۱. پیامبر با صدای بلند قرآن می‌خواندند:

ام‌هانی بنت ابوطالب می‌گوید: من در حالی که دراتاق خود نشسته بودم صدای قرائت پیامبر را می‌شنیدم. [۶]گزارش‌های تاریخی حکایت از قرائت قرآن آن حضرت با صدای بلند است، مانند استماع مشرکان مکه از کوچه‌های مختلف، به قرائت پیامبر.

[۷]۲. پیامبر به صورت واضح و حرف به حرف و آیه به آیه قرآن می‌خواندند:

ام‌سلمه می‌گوید: پیامبر اکرم‌(ص) به صورت واضح و حرف به حرف و آیه به آیه قرآن می‌خواند به گونه‌ای که می‌توانستی حروف آیات را بشماری. [۸]۳. پیامبر در قرائت قرآن صدایش را می‌کشیدند و (مد می‌دادند)

از امیر مؤمنان علی(ع) نقل شده که پیامبر، قرآن را با صدای خوش و کشیده و بدون ترجیع می‌خواند. [۹]انس‌بن مالک می‌گوید: پیامبر صدایش را در قرائت قرآن می‌کشید، مثلا در آیه «بسم الله الرحمن الرحیم»، «الله» و «الرحمن» و «الرحیم» را می‌کشید.

[۱۰]۴. پیامبر با ترتیل قرآن می‌خواندند (که لازمه آن رعایت قواعد تجوید و وقف و ابتداست) خداوند مشخصا و با تاکید از پیامبر خواسته است که قرآن را به صورت ترتیل بخواند. [۱۱]ترتیل را نیز حفظ الوقوف و اداء الحروف یا تجوید الحروف و معرفه الوقوف معنا کرده‌اند.

[۱۲]۵. پیامبر با صدای زیبا قرآن را تلاوت می‌فرمودند:

امیرالمؤمنین علی‌(ع) می‌فرمایند: پیامبر در قرائت قرآن خوش صدا بود؛ و نیز امام باقر(ع) می‌فرمایند: پیامبر زیباترین صدا را در تلاوت قرآن داشت. [۱۳]جبیربن مطعم می‌گوید: هنگام مغرب پیامبر را دیدم که سوره طور را تلاوت می‌کرد، هیچ‌کس را به زیبایی صدا یا به زیبایی قرائت او ندیده بودم و آنگاه که به آیه: (طور/۳۵) رسید نزدیک بود قلبم بایستد(از شدت هیجان و اثر پذیری). [۱۴]براءبن عاذب می‌گوید: پیامبر را دیدم که در نماز عشاء یا شب هنگام سوره «و التین و الزیتون» را تلاوت می‌کرد.

تأثیر قرائت پیامبر بر شنوندگان

پیامبر گرامی اسلام به گونه‌ای قرآن را تلاوت می‌کردند که بر شنوندگان تأثیرگذار بوده است. این تأثیر می‌تواند تأثیر احساسی و عاطفی نیز باشد. در این قسمت شواهدی از تأثیر احساسی قرآن بر شنوندگان، که یکی از عوامل مهم آن آوای قرائت است، ذکر می‌شود.

۱. هر زمانی آیاتی را که بر پیامبر اسلام نازل بشوند، چشم‌های آن‌ها را می‌بینی که از شوق اشک می‌ریزد به خاطر حقیقتی که دریافته‌اند. (مائده/آیه ۸۳)

۲. و کافران گفتند: گوش به این قرآن فرا ندهید؛ و به هنگام تلاوت آن جنجال کنید، شاید پیروز شوید. (فصلت/۲۶)

۳. آیا وقت آن نرسیده است که دل‌های مؤمنان در برابر ذکر خدا و آنچه از حق نازل کرده است خاشع گردد؟ و مانند کسانی نباشند که در گذشته به آن‌ها کتاب آسمانی داده شد، سپس زمانی طولانی بر آن‌ها گذشت و قلب هایشان قساوت پیدا کرد؛ و بسیاری از آن‌ها گناه کارند. (حدید/۱۶)

یکی از مصادیق ایجاد خشوع و خشیت الهی، قرائت زیبا و محزون و معنادار است. ممکن است خواندن و مطالعه آیات و نصوص مفاهیم آن‌ها نیز موجب تحریک احساسات و آثار برونی آن گردد، اما تأثیر قرائت ظاهری بر عامه مردم بیشتر است.

منابع

[۱]- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ ش، ج ۴، ص ۴۲
[۲]- جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن، تهران: نشر اسراء، ۱۳۸۸ ش، ج ۱، ص ۶۷
[۳]- فیض کاشانی، محمد شاه مرتضی، مفاتیح الشرایع، تهران: انتشارات سنایی، ۱۳۸۶ ش، ج ۱، ص ۱۲۰
[۴]- طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت: دار المعرفه، ۱۴۰۶ ق، ج ۱۰، ص ۱۹۷؛ انصاری قرطبی، محمد بن احمد، تفسیرقرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق، ج ۱۹، ص ۷۲
[۵]- بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ ق، ج ۲، ص ۴۲۴؛ ابن سید الناس، عیون الاثر فی فنون المغازی و السیر، بیروت: موسسة عز الدین، ۱۴۰۶ ق، ج ۱، ص ۲۰۳؛ ابن عساکر، علی بن حسن، تارخ مدینة دمشق، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۵ ق، ج ۸، ص ۲۰۲
[۶]- طحاوی، معانی الاثار، کردستان: انتشارات کردستان، ۱۳۸۳ ش، ج ۱، ص ۳۴۴
[۷]- ابن هشام، محمد بن عبدالملک، سیرة النبویة، ج ۱، ص ۳۳۷
[۸]- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۳ ق، ابواب ثواب القرآن، ح ۲۹۲۳؛ نسائی، احمد بن شعیب، سنن نسائی، تهران: مکتبه الحدیثه، ۱۳۷۱ ش، ج ۲، ص ۱۸۱
[۹]- سخاوی، علم الدین بن محمد، جمال القراء و کمال الاقراء، قم: کتابخانه آیه الله مرعشی، نسخه خطی، ج ۲، ص ۵۲۵
[۱۰]- طبرسی، محمد بن حسن، مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۱۷۸
[۱۱]- مزمل/۴
[۱۲]- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر صافی، تحقیبق: عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، تهران: انتشارات نوید اسلام: ۱۳۸۷ ش، ج ۱، ص ۲۰۹
[۱۳]- طباطبایی، سید محمد حسین، سنن النبی، مترجم: سید محمد حسین سجاد، بی جا: انتشارات نور ثامن، ۱۳۸۷ ش، ص ۳۱۱
[۱۴]- نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت: دارالفکر، بی تا، کتاب الصلاه، ج ۱، ص ۳۳۸