نگارش «قرآن ملی» برگرفته از تعصب ملی‌گرایی نیست
یک کاتب قرآن با تأکید بر اهمیت رسم‌الخط ایرانی و نگارش قرآن ملی، گفت: غرض از این کتابت تعصب ملی نیست؛ بلکه می‌خواهیم قرآنی داشته باشیم که بیشتر با چشم مردم ایران آشنا باشد و ازنظر هنری در مقامی بالاتر از خطوط نسخ فعلی اعراب باشد.
کتابت قرآن، یکی از هنرهای فاخر اسلامی است که حضرت علی(ع) در این راه اولین در تاریخ اسلام بودند. در طول تاریخ اسلام کاتبان وحی فراوانی در کشورهای مسلمان ازجمله ایران به این هنر قرآنی روی آورده و در این عرصه هنرنمایی‌های فراوانی انجام داده‌اند.
بنا به گفته کاتبان وحی و قرآن‌دوستان، هنر کتابت قرآن تأثیر فراوانی در جذب مخاطب به‌ویژه در تلاوت آیات وحی دارد چراکه شیوه نوشتن آیات نور متناسب با رسم‌الخط هر فرهنگ و کشوری، موجب روان‌خوانی آیات می‌شود. در همین راستا «قرآن ملی» یکی از موضوعاتی است که بارها از سوی کاتبان وحی به‌ویژه در عصر حاضر و سال‌های اخیر مطرح شده است. در همین رابطه ایکنای فارس، گفت‌وگویی با استاد محمد نعمتی، پیشکسوت عرصه کتابت وحی داشته است که در ادامه می‌خوانیم.
نعمتی در ابتدا به تاریخچه نگارش و کتابت قرآن اشاره کرد و گفت: نخستین نگارش قرآن به خط کوفی بود و اولین کاتب کلام وحی به نص تاریخ، مولا علی‌بن ابیطالب(ع) هستند. با تأکیداتی که پیامبر اسلام(ص) در خصوص خوشنویسی و زیبا خواندن قرآن داشتند دو هنر «قرائت» و «کتابت» قرآن وارد عرصه اعتقادی و قرآنی شد.
بیشتر بخوانید:
وی افزود: در خط کوفی شاهد نواقصی همچون نبود اعراب، نقطه و ... بودیم که این‌ها نکاتی دارد و باید به صورت مفصل بر روی آن بحث شود اما نکته مهم این است که مسلمانان برای زیباتر نگاشتن قرآن به خطوط مختلفی روی آوردند و خطوطی که بعدها ابداع شد از کوفی کامل‌تر و یا از برخی خطوط قبل از خط عرب اقتباس شده بود، مثل خط نسخ یا نسخی.
این کاتب قرآن با بیان اینکه دوره تحول تحریر تا زمان ابن‌مقله بیضاوی شیرازی ادامه پیدا کرد، گفت: در زمان ابن‌مقله قریب به ۳۰ الی ۴۰ نوع خط در میان مسلمانان رایج بود که با آن قرآن می‌نگاشتند و ابن‌مقله از میان این خطوط متعدد، ۶ خط مُحَقَّق، ریحان، ثلث، نسخ، رِقاع، توقیع را استخراج کرد که هرکدام دارای رسم‌الخط‌ها و دستورالعمل‌های جداگانه‌ای بودند.
نعمتی ادامه داد: خط محقق رسا و روشن بود و تا مدت‌ها تبدیل به خط تحریر قرآن کریم شد یعنی تا حدود قرن هشتم و حتی نهم هجری، اکثر قرآن‌ها به خط محقق نوشته شده بودند، چون خط کوفی زیبایی چندانی نداشت هرچند کوفی هم تحول پیدا کرد و شاید بیش از 30 نوع خط کوفی ابداع شد اما برای تحریر قرآن به دنبال خطی بودند که هم زیبا باشد و هم سهولت خواندن داشته باشد. این دو نکته در نگارش قرآن بسیار مهم است.
این پیشکسوت هنر قرآنی اضافه کرد: خط محقق زیبایی داشت و روشن هم بود اما طول و رسای آن برای نگارش بسیار جا می‌گرفت به همین دلیل قرآن‌هایی که به خط محقق نوشته شده است یا از نظر تعداد اوراق بسیار مفصل هستند یا از نظر صفحه‌بندی نیاز به صفحات بزرگی دارد. به تدریج خط نسخ یا نسخی جایگزین خط محقق شد و جای آن را پر کرد البته قبلاً هم نسخ نگاشته می‌شد به عنوان مثال در زمان یاقوت مستعصمی می‌بینیم که هم خط نسخ، هم محقق، هم ریحان و هم ثلث نوشته است اما ابداع و اختراع خط نسخ به بسیار قبل باز می‌گردد.
وی گفت: در این زمان خط معیار مسلمانان تقریباً خطوط یاقوت مستعصمی یا عبرت الکتاب بود که از آن اقتباس می‌کردند و تمام عالم اسلام سعی می‌کردند خطوط را با اقتباس از یاقوت بنویسند. شاگردان شش‌گانه یاقوت، معلمان بعدی خط‌نویسان عالم اسلام شدند. از اول دوره صفویه اندکی ایران جدا از سایر کشورهای اطراف که نوعاً سنی‌نشین بودند، شد لذا تقریباً دربسته ماند.
به گفته این هنرمند قرآنی، خطوط در طول تاریخ به تدریج تکامل پیدا کردند و خط یاقوت تکامل‌یافته خطوط پیشینیان بود. اعراب و سایر امت‌های اسلامی خط نسخ یاقوت را معیار قرار داده و از روی آن کار می‌کردند و نسخ آن‌ها تا قرن گذشته هم به نسخ یاقوتی شباهت دارد.
نقش هنر ایرانیان در تکامل خطوط
نعمتی تصریح کرد: ایرانیان با ذوق هنری خود به تکمیل و تکامل خط پرداختند و خط نسخ را سرانجام داده و از خط نسخ یاقوتی خطی تکامل یافته‌تر و زیباتر به وجود آوردند که ما اوج این زیبایی را در خصوص زمان میرزا احمد نی‌ریزی به ویژه در خط این کاتب قرآن مشاهده می‌کنیم. خطی که در اعتدال قامت چشم‌گیر و در روشنی بسیار مورد توجه و از نظر زیباشناسی بسیار زیباتر از خطوطی است که اکنون در برخی از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وی بیان کرد: اعراب‌گذاری‌ها در رسم‌الخط قرآن نیز بر مبنای نیاز و درک مردم انجام می‌گرفت؛ اگر حرف «آ» را به صورت الف و در کنارش الف مقصوره گذاشتیم اینگونه خواندیم به دلیل لهجه ما بود. عرب «آ» را «اَ» می‌گوید؛ لذا الف مقصوره را برداشته و فتحه بر روی آن گذاشته است اما برای ما که لهجه ایرانی داریم خواندن آن‌گونه اعراب‌گذاری در کشورهای عربی چندان مقبول نیست برای همین اکنون کهنسالان ما بسیار سختشان است که بتوانند خطوط وارد شده از کشورهای عربی مثل خطوط عثمان طه بخوانند و با رسم‌الخط ایرانی آشنا هستند.
این کاتب قرآن با بیان اینکه معیار صحیح‌خوانی قرآن است که در طول قرن‌ها پیشینیان ما در این زمینه هرکدام مسیری را طی کردند و درسی یاد داده‌اند، گفت: مهم‌تر از همه در نگارش قرآن اگر یاقوت را هم در نظر بگیریم ملیت و هویت آن روشن نیست اما یاقوتی که گلستان سعدی را هم نگارش می‌کند احتمالاً با ایران و ایرانی‌ها آشنا بوده و یا دارای ملیت ایرانی است.
اهمیت رسم‌الخط ایرانی قرآن
نعمتی با تأکید بر اهمیت رسم‌الخط ایرانی قرآن کریم و نگارش قرآن ملی، اظهار کرد: نمی‌خواهیم تعصب ملی نشان دهیم و بگوییم قرآن ملی؛ بلکه می‌خواهیم بگوییم باید قرآنی داشته باشیم که بیشتر با چشم مردم ایران آشنا باشد و از نظر هنری در مقامی بالاتر از خطوط نسخ فعلی اعراب باشد. اینجا دیگر بحث بر سر ملیت و ملی‌گرایی نیست، چراکه باید برای سهولت کار از این قرآن استفاده کنیم.
وی با بیان اینکه قرن‌ها از این نوع قرآن برای تدریس مکتب‌ها استفاده شده است اما آیا شاگردان مکتبی ما نمی‌توانستند قرآن بخوانند و آیا ما کم حافظ قرآن کریم داشتیم، گفت: اصلاً عنوان خواجه حافظ شیرازی به دلیل حفظ قرآن است، پس ما قرآن را دوست داریم، می‌خوانیم و حفظ می‌کنیم منتها نحوه اعراب‌گذاری آن باید با چشم و دل ما بیشتر آشنا باشد.
نعمتی ادامه داد: هدف این نیستیم که بگوییم آن خطوط منسوخ شوند، اما باید بدانیم در خطوط عثمان طه که پایان هر صفحه آیه تمام شود، ابداع این نوع رسم‌الخط نیست. قرآن چاپ 130 سال پیش داریم که به چنین صورتی کتابت شده است، پس این ابداع عثمان طه نیست و از قبل وجود دارد.
این پیشکسوت هنر قرآنی تصریح کرد: در خطوطی که ارائه می‌دهیم باید ردی از ملیت ما دیده شود، نقاشی و نگارگری باید این ملیت را داشته باشد. باید تنوع در نگارش قرآن وجود داشته باشد تا دلچسب‌تر شود. مگر قرار است که همه دنیا صرفاً از یک نوع خط قرآنی پیروی کنند.
این کاتب قرآن با اشاره به اینکه نشانه عشق و هنر در همه هنرها، ابداع‌ها و اختراعات باید وجود داشته باشد، گفت: آن‌قدر قرآن‌های زیبا نه فقط در ایران بلکه در موزه‌های دنیا با رسم‌الخط ایرانی وجود دارد که چشم انسان‌ها را با تذهیب دلنشین خاص ایرانیان نوازش می‌دهد؛ اینگونه نیست که همه دنیا یک شکل و یک رنگ باشد.
وی تصریح کرد: هویت و ملیت شناخته شده داریم و از نظر هنری ذائقه و ذوق ایرانی زبانزد دنیا در طول تاریخ بوده است و در خوشنویسی حرف اول را در عالم اسلام ابن‌مقله و علی بن هلال ایرانی و سایر بزرگان خوشنویس قرآن زده‌اند، چرا اکنون همه را کنار گذاشته‌ایم و یک رسم‌الخط قرآن آن هم به دلیل اینکه چون در مسابقات می‌خواهند از روی آن بخوانند را ملاک کرده‌ایم و از چاپ زیبانگری‌های قرآن خوشنویسان خودمان طفره می‌رویم.
انتقاد از عملکرد ناشران
نعمتی از عملکرد ناشران در این زمینه انتقاد کرد و افزود: ناشران برای چاپ رسم‌الخط عثمان طه حق نشر پرداخت نمی‌کنند، یعنی رایگان قرآن را چاپ می‌کنند در صورتی که استاد عثمان طه جایز نبودن این موضوع را اعلام کرده است؛ یعنی قرآن‌هایی که با خط ایشان چاپ می‌شود غیر شرعی است و جایز نیست که این مسئله را به برخی از مراجع تقلید نیز گفته‌ایم.
وی اظهار کرد: برای ناشران، نگارش و کتابت یک نسخه قرآن با رسم‌الخط ایرانی بیش از ۵۰۰ میلیون تومان هزینه دارد، بنابراین ناشران برای عدم پرداخت حق‌الزحمه به دنبال چاپ رایگان نسخه قرآنی هستند. پس یکی از دلایل تعدد چاپ قرآن رسم‌الخط عثمان طه، ناشران هستند اما سؤال اینجاست بزرگان و مسئولان هنری ما چرا به این موضوع توجه ندارند و به این پرسش که چرا در میان هزاران قرآنی که چاپ می‌شود، حتی یکی از آن‌ها به رسم‌الخط ایرانی نیست، پاسخی ندارند.
این کاتب قرآن گفت: در گذشته خطوط مرحوم حاج طاهر و مرحوم حسن حریصی داشتیم که چاپ می‌شد و در بازار می‌آمد اما از وقتی این قرآن رایگان به دست ناشران افتاده است دیگر از تکثیر چاپ آن‌ها اصلاً خبری نیست و تجدید چاپ نمی‌شود.
نعمتی در ادامه گفت: قرآن عثمان طه بسیار خوب و برای مسابقات عالی است اما در زیبایی نباید نقص داشته باشیم. اصلاً چرا صحافی، جلدسازی، تذهیب، نگارش و حتی کاغذسازی ایرانی فراموش شده و از یاد رفته‌اند لذا نیاز داریم تا در عرصه هنر قرآنی تجدید حیات کرده و بر آنچه که پیشینیان ما داشتند، بیفزاییم و آنان را تکامل دهیم.
وی با بیان اینکه کتابت قرآن بعد از نی‌ریزی هم مقداری دستخوش تکامل شد که شخصیت‌هایی مثل ملاعلی عسکر ارسنجانی و ملا محمد شفیع ارسنجانی رنگ و نمای قشنگ‌تری به نگارش خط نسخ ایرانی زدند، افزود: وقتی به این خطوط نگاه می‌کنید اصلاً نمی‌توانید با خطوط امروز که در کشورهای همسایه برای کتابت قرآن استفاده می‌شود، مقایسه کنید زیرا بسیار زیبا و رساتر و چشمگیرتر نوشته‌اند پس چرا به این زیبایی‌ها توجه نداریم؟
به گفته نعمتی بنا بود اوایل انقلاب قرآن خط ملامحمد شفیع ارسنجانی چاپ شود لذا به آلمان ارسال و در آنجا عکسبرداری شد اما نمی‌دانم به چه دلیل چاپ آن ممنوع یا از دستور کار خارج شد و بعد هم در تعداد بسیار کم یک هزار نسخه چاپ شده و به موزه‌های شخصی رفت. سؤال اینجاست چرا چنین هنرهایی در دسترس مردم نباشد و چشمان مردم این زیبایی‌ها را نبینند؟!
انتهای پیام
