پرداخت فطریه نماد درهم‌تنیدگی دنیا و آخرت است/ روزی برای بازگشت به خویشتن
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: فطریه نشانه و نماد آمیختگی دو عرصه زندگی مادی و حیات معنوی است. از این رو گفته‌اند که قبول روزه مشروط به پرداخت زکات فطره است. این ملازمت و پیوستگی گویای ارتباط ناگسستنی و اجتنابناپذیر دنیا و آخرت و رفتاری نمادین برای رهیدن از دلبستگی به دنیا و چرا که دادن زکات تعلقات و تمایلات مادی است.
عید فطر بدون تردید از اعیاد مهم و بزرگ اسلامی است، عید حقیقی برای کسانی که با یک ماه عبادت و بندگی بر شیطان و هوای نفس غلبه یافتند و اینک آن را جشن می‌گیرند.
خبرنگار ایکنا به مناسبت فرارسیدن عید فطر 1444 هجری قمری گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام و المسلمین سید علی‌اکبر حسینی رامندی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی انجام داده است که در ادامه می‌خوانید:
ایکنا ـ عید فطر از اعیاد مشترک و اصلی اسلام است ویژگی و تمایز این فطر با مجموعه اعیادی که در سنت دینی و فرهنگی و ملی وجود دارد چیست و چرا اینقدر مهم است؟
در آموزه‌های قرآن و تعالیم معصومین از برخی زمانها، شبها و روزهای خاص به ایام الله تعبیر شده است و در برخی آیات قرآن، در تعظیم و تکریم این قطعه از زمان، شب قدر را بهتر از هزار ماه دانسته است؛ چنان که در منابع اسلامی، از برخی مکان‌ها به مکان مقدس و مکان مبارک تعبیر شده است.
در اندیشه اسلام، اهمیت زمانها و مکانهای مبارک و مقدس، وابسته به میزان نقشی است که خواست و اراده آدمی در تحول اعتقادی، اخلاقی و رفتاری خود ایفا میکند؛ از این رو انسان گناهکار تنها هنگامی از مواهب مکان‌ها و زمانهای مبارک و مقدس برخوردار می‌شود که با توبه، انابه، استغاثه و استغفار به درگاه الهی روی آورد و با عزمی راسخ و همتی بلند، از گناه چشم بپوشد.
این نکته مهم در روایات و سخنان اولیا الهی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است؛ پیشوایان معصوم این حقیقت را یادآور شده‌اند که طرب و شادمانی این عید بزرگ سهم کسانی است که در ماه مبارک رمضان سختی و مرارت ترک گناه را چشیدهاند و برای انجام دستورات الهی و رهایی از گناه، سخت کوشیده‌اند.
امیرمومنان علی(ع) در بازگویی فلسفه عید فطر و علت شادمانی این روز فرخنده می‌فرماید: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه؛ عید فطر، عید کسی است که خدا روزه‌اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است». امام علی(ع) در ادامه این سخن به یکی از اصول اساسی اخلاق بندگی اشاره میکند: «و کل یوم لا یعصی الله فهو عید؛ هر روز که خدا نافرمانی نشود، آن روز عید است» امام علی(ع) در فراز پایانی سخن خود، با تأکید بر ضرورت ترک گناه، به وضوح نشان می‌دهد که هرگونه تحول و دگرگونی اخلاقی بیش و پیش از هر چیزی وابسته به اراده و انتخاب انسان است و عید و شادمانی و سرور عید ارزانی کسانی است که از گناه پرهیز می‌کنند.
شیخ مفید نیز با تأسی به پیشوایان معصوم در بیان حکمت شادمانی عید فطر می‌فرماید: اول ماه شوال عید اهل ایمان است؛ از آن رو که آنان از بخشودگی گناهان، پوشش عیبها و پذیرش اعمالشان در ماه رمضان شادمان هستند. شادمان از بشارت الهی برای پاداش فراوانی که در انتظار روزه داران است. مسرور از نزدیکتر شدن به خدا و مقام قرب الهی، پس از تلاش‌های شب و روز ماه مبارک رمضان، تحمل سختی گرستگی و تشنگی، بیداری و عبادت، نجوا و راز و نیاز با پروردگار خویش، شایسته این پاداش و این شادمانی خواهند بود.
ایشان، استحباب غسلِ عید فطر، استفاده از عطر و بوی خوش، پوشیدن لباس نو، پاکیزه و زیبا، رفتن به صحرا، زیر آسمان و خواندن نماز عید را نشانه‌های شادی و سرور می‌داند. در اندیشه اسلامی، عید فطر روز بازگشت به فطرت، نزاهت و پاکی است. براساس تعالیم معصومان، علت سرور و شادمانی عید را باید در ترک گناه و دوری از پلیدیها و پیروزی بر شیطان و نفس اماره پی‌جویی کرد.
این نکته نغز را می‌توان از ترکیب دو واژه «عید» و «فطر» دریافت کرد. زیرا «عید» به معنای بازگشت و «فطر» به معنای «فطرت، سرشت و طبیعت» انسانی است. زیرا براساس مبانی انسان‌شناختی قرآنی، آفرینش انسان با فطرت خداجوی و ستایشگری آمیخته است(روم/30: 30) و روزه‌داران حقیقی با درایت و هوشمندی، اهمیت رمضان را دریافته و کوشیده‌اند تا با استفاده از این فرصت روح خود را از آلودگی و گناه تطهیر کنند و به سرشت الهی خود بازگردند.
ایکنا ـ به علت برتری این عید با سایر اعیاد هم اشاره فرمایید؟
اما درباره چرایی برتری عید فطر بر سایر اعیاد اسلامی و ملی باید گفت عید فطر از اعیاد اسلامی است؛ همه مسلمان بدون هیچگونه تردید و اختلاف آن را مهمترین عید اسلامی می‌نامند. با مروری بر آموزه‌های قرآن و تعالیم معصومان به وضوح می‌توان، جایگاه ویژه این عید بزرگ اسلامی و نقش اساسی و حیاتی آن در سلوک و بندگی انسان را دریافت و نیز به وجه تمایز عید فطرت با دیگر اعیاد اسلامی و اعیاد ملی، آگاهی یافت.
براساس آموزه‌های قرآن، هدف آفرینش انسان بندگی و عبودیت است «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ» (ذاریات/51: 56). با توجه به هدف یاد شده، انسان خردمند، موظف است تا در فرصت کوتاه در دنیا، گونه‌ای از زندگی را برگزیند تا او را در رسیدن به هدف و غایت آفرینش خود یاری دهد. مسیری که از سوی خداوند برای انسان ترسیم شده و در قرآن از آن به صراط مستقیم تعبیر شده است «وَ أَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ» (انعام/6: 153). در این آیه خداوند صراط مستقیم را راه ویژه خود دانسته و همه انسانهای را به پیروی از این راه فراخوانده است؛ راهی که شبانه روز دست کم ده بار در نمازهای واجب، از خداوند درخواست میکنیم «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ» (حمد/1: 6)
ماه رمضان و شبهای گران‌بهای قدر، فرصتی ویژه، است که خداوند انسان‌ها را به سوی هدف غایی خلقت خویش ترغیب کند. فرصتی استثنایی برای کسانی است که زیاده روی در کامجویی، لذت طلبی و تن‌آسایی، آنان را به گرداب هولناک فراموشی و غفلت افکنده است و اساساً منزلت والای انسانی و هدف آفرینش خود را از یاد بردهاند. عید فطر پایان آزمونی سخت و روز شادمانی کسانی است که با سعی و تلاش توانسته‌اند در پرتوی ماه رمضان، و درک شب قدر و مزایا و مواهب ویژه این شب، خود را در مسیر دست‌یابی به هدف آفرینش خویش قرار دهند و به صراط مستقیم باریابند.
روزه‌داران حقیقی در این ماه شخصیت الهی خویش را بازیافتهاند، غبارِ جهل، فراموشی، غفلت و گناهان را از جان خود زدودهاند و در فرصت بیتکرار رمضان و در میهمانی ویژه خدا به خویشتنِ خویش بازگشته‌اند. اولین روز ماه شوال را «عید فطر» نامیدهاند. از آن رو که این روز، روز «بازگشت به خویشتن» و روز تولد دوباره است.
ایکنا ـ البته در اهمیت این ماه می‌توان به این مسئله هم استناد کرد که تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده است.
بله. در منابع لغوی برای واژه رمضان سه معنا بازگو شده است، 1. رمضان نامی از نامهای خدا است. 2. رمضان از ماده «رَمْض» به سکون «م» به معناى بارانى که در پاییز مى‌بارد و غبار را از چهره طبیعت میزداید 3. رمضان برگرفته از ماده «رَمَض» به فتح «م» به معناى شدت گرماى تابش خورشید است. با توجه به معنای دوم رمضان ماه برگرفتن غبار گناه از چهره جان مومن و با توجه به معنای سوم، رمضان ماه سوزاندن و محو کردن گناهان است.
البته برخورداری از مواهب رمضان و ضیافت الهی و استقبال از عید فطر، برای همه روزه‌داران یکسان نیست. میرزا جواد آقا ملکی تبریزی روزه‌داران را به پنج گروه تقسیم میکند. از منظر ایشان پایینترین مراتب استقبال از عید فطر «گروهی از روزه‌داران هستند که حقیقت روزه را نشناخته و خودداری از خوردن و آشامیدن و دیگر مبطلات روزه بر آنان سخت و تکلف‌آمیز است؛ در ازای روزه، گویی بر خدا منت نهاده و از ساحت قدس ربوبی طلب‌کارند! این گروه تلاشی برای مراقبت از اعضاء و جوارح خود ندارند؛ با دروغ، غیبت، بهتان و افترا و دشنام، دیگران را آزار میدهند و زحمات خود را نابود می‌کنند و نزد خدای منزلتی ندارند؛ مگر آنکه در روز عید با حسن ظن به عنایت خدای بزرگ در نمازگاه روز عید فطر از گناهان استغفار کنند.»
میرزا جواد آقا، عالی‌ترین مرتبه استقبال کنندگان عید فطر را روزه‌داران عارفی می‌داند که لذت شنیدن ندای خدا، رنج گرسنگی و تشنگی و شب زندهداری را از یاد آنان برده و با شوق و شکر و با وجد و سکر به پیشواز عید آمدهاند. با جدیت و سرعت به سوی انجام نیکیها میشتابند، و از عمق جان، لبیکگویِ ندای رب الاربابند.
امیرمؤمنان علی(ع) در باره نقش روزه در تحول اخلاقی می‌فرماید: «واعلموا عباد الله! ان ادنی ما للصائمین و الصائمات ان ینادیهم ملک فی آخر یوم من شهر رمضان: ابشروا عباد الله! فقد غفر لکم ما سلف من ذنوبکم فانظروا کیف تکونون فیما تستانفون». در میان ماههای قمری، رمضان تنها ماهی است که در قرآن نام آن آمده است «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآن».
ایکنا ـ یکی از وظایف روزه‌داران پرداخت زکات فطره است پیوند مسائل اقتصادی و عبادی در این عید چه مفهوم و پیام‌هایی دارد؟
پرداخت زکات فطره اقدامی موثر و ارزشمند برای فقرزدایی، توسعه اقتصادی و حل مشکلات اجتماعی است. احیای روحیه همیاری و تعاون، توسعه و تعمیق باورهای دینی، ارتقاء بهداشت و درمان، ساختن مسجد، مدرسه، بیمارستان، پل راه از جمله دستاوردهای عید فطر است. افزون بر آن فطریه نشانه و نماد آمیختگی دو عرصه زندگی مادی و حیات معنوی است. از این رو گفته‌اند که قبول روزه مشروط به پرداخت زکات فطره است. این ملازمت و پیوستگی گویای ارتباط ناگسستنی و اجتنابناپذیر دنیا و آخرت و رفتاری نمادین برای رهیدن از دلبستگی به دنیا و چرا که دادن زکات تعلقات و تمایلات مادی است.
در قرآن می‌خوانیم: «قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربه فصلی؛ همانا کسی رستگار شد که [با پرداخت زکات] خود را تزکیه نمود و آنکه نام پروردگارش را یاد نموده و سپس نماز خواند» (اعلی: 14-15). امام در کلامی کوتاه و نغز یادآور شده است که پر پرواز از آن کسانی است که تعلقات و تمایلات مادی آزادند «تخففوا تلحقوا؛ سبک‌بال باشید تا [به مقصد] برسید». در روایات آمده است که همواره رسول خدا (ص) روزهای عید فطر پیش از حضور در مصلی نماز، زکات فطریه را تقسیم و این آیه 14 سوره اعلی را تلاوت می‌کرد .
ایکنا ـ مضامین و محتوای عباراتی که در نماز فطر خوانده می‌شود چیست؟
تعظیم شعائر الهی از اصول اساسی اسلام است. براساس آیه سوره حج تعظیم شعارهای الهی، نشانه تقوای قلب است «ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ» (حج/22: 32) شعار تکبیر، لااله الا الله، حمید و تسبیح خداوند از جلوه بارز عید فطرت است که بر آن تأکید شده است. طنین آوای توحید و بازگویی و تکرار این شعار حیات‌بخش از وظایف ذاتی مسلمان است که در عید فطر مورد توجه قرار گرفته است. در روایتی از رسول خدا(ص) آمده است: «زینوا اعیادکم بالتکبیر؛ عیدهای خود را با [شعار] تکبیر زینت دهید» و باز در حدیثی دیگر از آن حضرت می‌خوانیم: «زینوا العیدین بالتهلیل و التکبیر والتحمید و التقدیس؛ دو عید فطر و قربان را با شعارهای لا اله الا الله و الله اکبر و الحمدلله و سبحان الله زینت بخشید»
ایکنا ـ چگونه از ظرفیت اعیاد مشترک اسلامی از جمله عید فطر برای وحدت اسلامی استفاده کنیم؟
در برخی از سخنان امام رضا(ع) به نقش وحدآفرینی عید فطر و نیز تأثیر آن در تحولات معنوی، اقتصادی و اجتماعی اشاره شده است: «انما جعل یوم الفطر العید، لیکون للمسلمین مجتمعا یجتمعون فیه ویبرزون لله عزوجل فیمجدونه علی ما من علیهم، فیکون یوم عید ویوم اجتماع ویوم زکات ویوم رغبة ویوم تضرع و ... فاحب الله عزوجل ان یکون لهم فی ذلک مجمع یحمدونه فیه ویقدسونه؛ روز فطر، عید مقرر شده تا مسلمانان در این روز گرد هم آیند و برای خداوند ظهور کنند و او را به خاطر نعمت‌هایش تعظیم کنند. پس این روز، روز عید، روز اجتماع، روز فطر، روز زکات، روز رغبت و روز تضرع و . . . است . پس خداوند بزرگ دوست دارد که مسلمانان در چنین روزی اجتماعی داشته و در آن، او را ستایش کرده و مقدس بدارند»
نماز عید فطر نماد وحدت، دوستی و همدلی اسلامی است. نماز عید فطرت به مثابه همایشی با شکوه برای بازگویی کاستی‌ها و زدون اختلافات، بغض ها و کینهها است. وحدتبخشی عید فطرت در کلام امام سجاد(ع) نیز مدار توجه قرار گرفته است: «اللهم انا نتوب الیک فی یوم فطرنا الذی جعلته للمؤمنین عیدا و سرورا ولاهل ملتک مجمعا و محتشدا پروردگارا! ما به سوی تو برمی‌گردیم در روز عید فطرمان که آن را برای اهل ایمان روز عید و شادی و برای اهل ملت خودت روز اجتماع و همیاری قرار دادی»
عید فطر و اجتماع عظیم این روز، در طول تاریخ، همواره فرصتی ویژه برای تحقق اهداف رهبران سیاسی بوده است. حرکت سیاسی ابومسلم خراسانی و شورش وی بر علیه دستگاه خلافت بنی امیه در روز عید انجام گرفت. وی به سلیمان بن کثیر دستور می‌دهد تا ضمن اقامه نماز عید فطر، و در خطبه نماز، رویارویی با حاکمان اموری را آغاز کند. سلیمان نیز در سال 129 ق در روز عید فطر در شهرهای ماوراء النهر به پا خاسته و قیام خود را اعلام کرد و این قیام در زمانی کوتاهی به فروپاشی سلسله بنی امیه انجامید.
حرکت معنوی، اجتماعی و سیاسی حضرت امام رضا(ع) برای اقامه نماز عید حماسه ماندگاری است که نشان می‌دهد پیشوایان معصوم(ع) نیز عید فطرت را فرصتی شایسته برای تحقق اهداف سیاسی خود میدانستهاند.
گفت و گو از علی فرج زاده
انتهای پیام
