هدایت جریان مهاجرتی به شهرهای میانی؛ از سیاست‌های آمایش سرزمین

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حسین آقاجانی، مدیرگروه پژوهشی توسعه پایدار شهری منطقه‌ای جهاد دانشگاهی خراسان رضوی، در نشست تخصصی «بررسی ابعاد فرهنگی و اجتماعی مسئله جمعیت» که با حضور زهرا شیخی و فاطمه رحمانی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، حجت‌الاسلام حجت گنابادی نژاد، معاون فرهنگی، اجتماعی و زیارت استاندار خراسان رضوی، فاطمه سلیمی، عضو شورای شهر مشهد و جمعی از پژوهشگران حوزه جمعیت امروز 27 اردیبهشت در سالن همایش دکتر کاظمی آشتیانی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی برگزار شد، اظهار کرد: آمایش سرزمین با ایجاد محدودیت در حوزه کلان‌شهرها، سیاست‌های رشد جمعیتی را محدود کرده است و آثار منفی رشد بر ظرفیت طبیعی موجب شده تا این نقش را به شهرهای میانی و کوچک‌‌تر واگذار کند و بیشتر تخصص‌ها و نقش‌های چند عملکردی را در شهرهای میانی و کوچک‌تر  پیاده کرده است.  

وی هدایت جریان مهاجرتی به سمت شهرهای میانی را از دیگر سیاست‌های جدی آمایش سرزمین برشمرد و بیان کرد: کلان‌شهرهای موجود علاوه بر جمعیت خودشان با جمعیت مهاجری روبرو هستند که موجب رشد جمعیت در آن‌ها و بروز مسائل و مشکلات بسیاری برای این شهرها و پیرامون آن شده است.

مدیرگروه پژوهشی توسعه پایدار شهری منطقه‌ای جهاد دانشگاهی خراسان رضوی اظهار کرد: سند ملی آمایش سرزمین براساس چند فرض پیش‌بینی جمعیت را انجام داده است. با توجه به سیاست‌های جمعیتی و تشویقی اعلام شده در این سند، افزایش باروری تا 2.6 فرزند  که تا سال 2025 جمعیت کشور 108 میلیون نفر، با فرض ثابت بودن میزان باروری کل در سطح جانشینی یا فرزندآوری با حدود 101 میلیون نفر پیش‌بینی شده است و رقم‌هایی که برآورد شده میان 99 تا 108 میلیون نفر است.  

وی با اشاره به اینکه نیاز است تا سیاست‌ها و خط‌مشی‌های کلی کشور در حوزه خراسان رضوی کمی تعدیل شود، بیان کرد: در بخش سکونتگاهی خراسان رضوی اصلی‌ترین گزاره‌هایی که در حوزه جمعیت داریم، رشد جمعیت و مهاجرت‌ها و پنجره جمعیتی و سامانه جمعیت است. با مطالعاتی که در سند آمایش سرزمین بر وضعیت موجود انجام دادیم، به نظر می‌رسد اگر این موضوع به صورت جدی‌تر دنبال و پیوستگی آن با قبل از انقلاب حفظ می‌شد، امروز با مسئله جمعیت، آب، خانواده و فعالیت‌های اشتغال و کشاورزی در این سطح مواجه نبودیم و مشکلات کمتری داشتیم.  

آقاجانی با اشاره به تعارضاتی در سیاست‌های تشویقی جمعیت، افزود: در حوزه آموزش و خدمات درمانی و پراکندگی مناطق کم‌برخودار در شهرستان‌های مرزی دیده می‌شود، در حوزه مهاجرت سرمایه اجتماعی، ضعف امید به آینده، تمایل به مهاجرت، کاهش انگیزه برای کار و فعالیت، تعارضات میان ایرانیان و مهاجران افغانستانی در خراسان رضوی به صورت جدی مطرح است که نیاز به رسیدگی و توجه دارد. شهرستان‌های مرزی در این زمینه پتانسیل‌های بسیار ویژه‌ای دارند و علاوه بر ظرفیت‌های طبیعی و اقتصادی که در شهرستان هست، ظرفیت‌های مرزی دارند، با وجود این بیشترین مهاجرت را در این شهرستان‌ها به مشهد و پیرامون آن داریم.

وی ادامه داد: تمرکز جمعیت را به اندازه کافی در کلان شهر مشهد و پیرامون آن داریم و اگر قرار باشد رشد جمعیت در این پهنه‌ها معطوف باشد، با چالش‌هایی در حوزه خدمات و سایر مسائلی که نیاز به تأمین است، مواجه هستیم. رشد و توزیع جمعیت شهری و روستایی استان از سال 1365 تاکنون روند کاهشی را نشان می‌دهد که با نمودار کشوری تفاوت زیادی ندارد، اما میزان رشد جمعیت هنوز از سطح کشوری بالاتر است که وجود مشهد این اثر را ایجاد کرده است.

مدیرگروه پژوهشی توسعه پایدار شهری منطقه‌ای جهاد دانشگاهی خراسان رضوی در خصوص توزیع جمعیت شهری، افزود: نیمی از جمعیت استان در این شهر مشهد ساکن هستند، کم‌ترین نسبت شهرنشینی را در شهرستان‌های زاوه و داورزن داریم. حدود 83درصد جمعیت شهرنشین تنها در 7 شهر استان ساکن هستند و این در حالی است که حدود 96 شهر در خراسان رضوی داریم. اینکه سیاست‌های جمعیتی را در کجا تقویت کنیم و با چه مدلی پیاده شود، مسئله مهمی است که اسناد آمایش می‌تواند به این موضوع خیلی کمک کند.

وی با اشاره به سهم 50درصدی مشهد از جمعیت و سهم کمتر از یک درصد در بسیاری از شهرهای خراسان رضوی از جمعیت، بیان کرد: در 89 شهر استان، تنها 16 درصد جمعیت شهرنشین زندگی می‌کنند و روستاهای کوچکی که به شهر تبدیل شدند در این مقوله سهم بالایی ندارند. بیش از 30 درصد نسبت جمعیتی زیر 15 سال در پهنه شرقی استان مشاهده می‌شود و نرخ بعد خانوار در این مناطق بالاتر است. شاید سیاست‌های جمعیتی در این پهنه با آنچه در پهنه میانی و شرقی است، کاملاً متفاوت باشد که به این نسبت‌ها در سیاست‌های تشویقی باید پرداخته شود. شهرستان گناباد که یک شهرستان توسعه‌یافته به لحاظ خدمات پزشکی و هم به لحاظ درآمدی است، بالاترین میانگین سنی جمعیت را دارد که بیشترین مهاجر فرستی را دارند.

آقاجانی با اشاره به سهم کمتر از 5 درصدی جمعیت سالمندان در پهنه شرقی، گفت: این نسبت در سایر پهنه‌ها بسیار بالاست. همچنین روند میانگین سنی جمعیت خراسان رضوی از سال 1365 تا 1395 فاصله زیادی با نمای کلی کشور نشان نمی‌دهد. نسبت جمعیت 15 تا 64 سال خراسان رضوی بیشتر از دو گروه سنی در جامعه بوده است که فرصت خوبی برای استان فراهم آورده و با سیاست‌گذاری بهتر در این حوزه می‌توان این موضوع را تقویت نمود تا به سیاست‌های هدف برسیم. علاوه بر آن روند کاهش جمعیت زیر 15 سال و افزایش گروه سنی جمعیت سالمند  که تقریباً دو برابر شده است.    

وی با تصویر شمای پیش‌بینی کلی جمعیت تا 1425بیان کرد: این نسبت از سویی دربردانده نسبت سالمندان از سال 65 تا 95 است که در حال افزایش است و از سویی دربردارنده سهم جمعیت زیر 15 سال است که در حال کاهش است. با توجه به شهرستان‌های استان و دوگانگی که در نرخ رشد جمعیت وجود دارد، تا سال 1425 فرصت‌های جمعیتی را داریم که می توان به آن توجه کرد.

مدیرگروه پژوهشی توسعه پایدار شهری منطقه‌ای جهاد دانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به تکفل، آن را موضوع دیگری دانست که در استان از 3.5 نفر به  2.5 در حال حاضر رسیده است. همچنین بیشترین میزان باروری که بیشتر از سطح جایگزین است، در شهرستان‌های مرزی شاهد هستیم. آنچه براساس نرخ باروری و سایر مؤلفه‌های جمعیت پیش‌بینی کرده‌اند، چند طرح (سناریو) برای این موضوع دیده‌ایم. طرح افزایش میزان باروری، طرح میزان ثبات باروری و کاهش ملایم باروری و طرح کاهش میزان باروری که طرح‌های بدبینانه و خوش‌بینانه ما در این سند هستند، آنچه برای شهر مشهد پیش‌بینی شده و اتفاق می‌افتد، در محدوده فعلی شهر مشهد تا سال 1415 افزایش جمعیت 800 هزار نفری را  برآورده کرده‌ایم، البته این جمعیت بدون مهاجرت در نظر گرفته شده است.

وی با اشاره به طرح منتخب که براساس سیاست‌های ملی و مشوق‌های موجود مورد نظر سند ملی آمایش است، ادامه داد: نرخ باروری 1.6 فرزند است که جمعیت استان را به حدود 7.8 میلیون نفر در سال 1415 خواهد رساند.

آقاجانی در خصوص مقوله مهاجرت با اشاره به جمعیت‌های مهاجرفرست، افزود: مرزی بودن شهرستان ظرفیتی است که از آن استفاده نشده است که موجب مراجعات به مشهد و اطراف آن شده است. همچنین به لحاظ آینده سکونتگاهی اگر قرار است سیاست‌های جمعیتی ابلاغ شود و یا  ظرفیت‌هایی ایجاد شود، ما یک سری شهرهایی را به عنوان اولویت‌های توسعه سکونتگاهی و استقرار و توسعه جمعیت در نظر گرفته‌ایم که می‌توانند شهرهای میانی استان باشند که پس از کلان شهر مشهد، شهرهای مهاجر پذیر استان با احتمال افزایش حاشیه‌نشینی در آن‌ها بیشتر است و روستاهای دارای نقش‌های تمرکز خدماتی و دارای پتانسیل رشد و ظرفیت‌های ویژه‌ای مانند معدن می‌توانند به عنوان شهرستان‌هایی که ظرفیت توسعه دارند، تقویت شوند.

وی با اشاره به شهرستان‌های که در خطر حاشیه شدن به لحاظ زیرساخت، خدمات، نرخ جمعیت و... هستند، ادامه داد: اگر سیاست‌های جمعیتی به درستی پیاده نشود، این نقاط خالی از سکنه خواهند شد و مشکلات بسیار زیادی را ایجاد خواهد کرد. هرم خراسان رضوی در 1425 و 1395  نشان می دهد بار جمعیتی در حال جابه‌جایی است و جمعیت زیر 15 سال از 27 درصدی که هست به 20 درصد خواهد رسید و در بازه زمانی بیست ساله حدود یک میلیون و 400 نفر افزایش جمعیت خواهیم داشت.  

مدیرگروه پژوهشی توسعه پایدار شهری منطقه‌ای جهاد دانشگاهی خراسان رضوی بیان کرد: آنچه در بحث آمایش بسیار اهمیت دارد که در مسئله جمعیت به موضوع توزیع جمعیت و سیاست‌گذاری آن توجه شود که در کدام پهنه‌ها اولولیت و یا تناسب بیشتری دارد.