چگونه «شاد زیستن» را به دخترانمان هدیه کنیم + فیلم

زن زیباترین واژه آفرینش و مؤثرترین عامل تربیت و سلامت روحی، روانی و جسمی فرزند، همسر و جامعه است. اهمیت پرداختن به موضوع بانوان ریشه در اهمیت نهاد خانواده دارد، چراکه نهاد مقدس خانواده رکن بنیادین اجتماع بشری است. بدین جهت تربیت دختران از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. لطافت خاصی که از نظر عاطفی در دختران وجود دارد نیازمند آن است تا والدین با آگاهی بیشتری در تعامل تربیتی با دخترانشان باشند.

ایکنا به مناسبت ولادت حضرت معصومه(ع) و روز دختر به گفت‌وگو با سحر پهلوان‌نشان، روانشناس کودک و نوجوان نشسته است تا به ارائه راهکارهای تربیت دختران موفق و نحوه ارتباط مؤثر خانواده‌ها با دخترانشان بپردازد. در ادامه مشروح این توصیه‌ها از نظر می‌گذرد.

همیشه این جمله را از قدیم شنیده‌ایم که وقتی خداوند به خانواده‌ای دختر می‌دهد برکت در آن خانه و زندگی جاری می‌شود. دختر یعنی عشق، محبت، عاطفه، همراهی، تمام حس‌های خوب، یار و یاور، یک دنیا زندگی، شور و شوق، امنیت خاطر و... دختر برای پدر یعنی ثمره عشق او، برای مادر یعنی تداوم حس و عشق مادری برای فرزندان این مرز و بوم و برای برادر یعنی خواهری که همیشه عشق و حمایت او را خواهی داشت و برای خواهر یعنی دلگرمی و پشتوانه‌ای که از بودن او همیشه خیالت آسوده است. ولادت حضرت معصومه‌(س) و روز دختر را تبریک عرض می‌کنم و برای دختران سرزمینم آرزوی حال خوب، دل‌خوش، شادکامی و اتفاق‌های خوب دارم.

چه کنیم تا کودکان دخترمان تحول مثبتی را تجربه کنند؟ چطور می‌توانیم مؤلفه‌هایی را درون آنها تقویت کنیم تا بتوانند این مسیر تحولی را از دوره کودکی تا زمانی که یک مادر کامل شدند با موفقیت پشت‌سر بگذارند؟ تحول مثبت برای یک دختر ایرانی به چه معناست؟

تحول مثبت و انتخاب‌گری‌های مناسب

در پژوهش‌هایی که انجام شده و تحقیقات میدانی که انجام داده‌ایم به این نتیجه رسیدیم که تحول مثبت یعنی کودک بتواند در مواجهه با تجربه‌های مختلف زندگی انتخاب‌گری‌های مناسب داشته باشد. در واقع فرض ما بر این است که از زمان کودکی به دخترانمان آموزش‌هایی را ارائه دهیم تا به شکل پویا و فعال در جریان تحول خود قدم بر‌دارند و هیجانات خود را بشناسند و بتوانند آن را مدیریت کنند تا انتخاب‌های صحیحی  داشته باشند.

پرورش هیجاناتی مثل همدلی، مراقبت و حمایت که از دوران کودکی دختران با مادری کردن برای عروسک‌هایشان طی ‌می‌کنند یا بازی‌های سنتی و بومی‌ مثل خاله‌بازی‌ها می‌توانند آن را انتقال دهند و در دوره بزرگسالی در قالب یک مادر کامل به فرزندان خود منتقل کنند. مؤلفه‌های بسیاری می‌تواند این تحول مثبت را برای کودکان تسریع و تسهیل کند، یکی از مهم‌ترین آنها آموزش و مدیریت صحیح ابراز و کنترل هیجانات است.

چه باید کرد تا دخترانمان در عین حال که بتوانند مستقل باشند، از رضایتمندی، شادابی و شادکامی در زندگی خود برخوردار باشند؟ کجا باید با یک دختر همگام بود و کجا باید مراقبت کرد تا در این مسیر با مشکلاتی مواجه نشود؟

مؤلفه «تاب‌آوری» برای بروز و پرورش خیر جمعی

یکی از مؤلفه‌هایی که در پژوهش‌های مختلف به آن اشاره شده و می‌تواند برای دختران ایران‌زمین‌ هم کاربرد خود را داشته باشد مؤلفه «تاب‌آوری» است. تاب‌آوری تعریف‌ها و عوامل مختلفی دارد؛ یکی از تعریف‌ها این است که ما دخترانمان را از دوره کودکی برای ایجاد تغییرهایی که می‌تواند حال خوش و خیر جمعی را برای دیگران، اطرافیان و به‌ویژه خانواده آنها به همراه داشته باشد، آموزش می‌دهیم. در کنار این موضوع تأکیداتی که در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی برای آموزش مؤلفه‌هایی مثل صبر، قناعت، ایثار و فداکاری وجود دارد که نسل به نسل از مادران به ما رسیده و قرار است که ما هم به نسل بعد انتقال دهیم و این مؤلفه‌ها می‌تواند زمینه را برای بروز و پرورش خیر جمعی برای خانواده‌‌های ایرانی از سوی دخترانمان فراهم کند.

توجه به ویژگی‌های تحولی

در مسیر دستیابی به تحول مثبت برای کودکان و نوجوانان دختر ایرانی شناخت ویژگی‌های تحولی این افراد در بستر رشدی آنها حائز اهمیت است. ما بارها و بارها می‌بینیم که دختران در دوره نوجوانی دستخوش بسیاری از تغییرات می‌شوند که شناخت این ویژگی‌ها می‌تواند خانواده را با این گروه از افراد همراه و همگام کند.

اتفاقی که در دوره نوجوانی می‌تواند برای بسیاری از دختران رخ دهد این است که آنها به موازات آموزش‌هایی که دریافت کردند و به واسطه تغییرات جسمانی و روانشناسی خود دستخوش یکسری تغییرات در حوزه‌های عاطفی و شناختی می‌شوند، برای مثال شواهد روانشناسی ناهنجار یا آسیب‌شناسی روانی به ما نشان می‌دهد که دختران در اویل و اواسط نوجوانی از راهبردهای مواجهه با موقعیت‌های هیجانی مثل سرکوب یا بازبینی مکرر بیشتر استفاده می‌کنند و زمینه‌ای می‌شود برای اینکه آنها در معرض مواجهه با پس‌آیندهای هیجانی منفی مثل اضطراب، افسردگی، غم و رنج قرار گیرند اما مسلم است که این ویژگی‌ها، خاص این دوره تحولی است و اگر والدین این ویژگی‌ها را بشناسند می‌توانند در تمیز بین تحول به هنجار یا نابهنجار برای دختر نوجوان عملکرد بهتری داشته باشند.

شفقت به خود در مقابل تله ایثار

یکی دیگر از مؤلفه‌هایی که می‌تواند کمک کند تا دختران شادتر و سرزنده‌تری را تربیت کنیم شناخت مؤلفه‌های تأثیرگذار در حوزه‌های سلامت آنهاست. معمولاً می‌بینیم که از زمان‌های قدیم باب بود که مادران طرح‌واره‌ای با عنوان ایثار به ما می‌آموختند مثلاً اگر در مدرسه کسی پاک‌کن ما را برمی‌داشت می‌‌گفتند «ایرادی ندارد، پاک کن را به آن فرد ببخش؛ برای تو از آن بهتر را می‌خریم.» ممکن بود که این تصور و کلیشه به اشتباه بخواهد در بچه‌ها پرورش پیدا کند که همیشه باید ایثار کرد و از خود گذشت تا دیگری بتواند حال بهتری داشته باشد.

پژوهش‌های اخیر روانشناسی مثبت به ما نکته دیگری را تذکر می‌دهد با عنوان مؤلفه‌ای به نام شفقت یا مهربانی. این شفقت در ابتدا باید متوجه خود فرد باشد؛ اگر فردی خودش را به عنوان یک کودک یا نوجوان دختر، دوست نداشته باشد حتماً در آینده نخواهد توانست که دیگری را به عنوان همسر یا خانواده دوست بدارد و اگر حد و مرز این ایثار مشخص نباشد و زیربنای شفقت به خود معنا پیدا نکرده باشد؛ حالت تله ایثار پیدا می‌کند.

تله ایثار باعث می‌شود تا دختران از خودشان، دستاوردهایشان و موفقیت‌هایشان هیچ وقت رضایت کافی نداشته باشند و همیشه حال خوب خودشان را در گرو رضایت خاطر دیگران بخواهند و زمینه را برای یک نارضایتی عمیق فراهم کند؛ پس یکی از چیزی‌هایی که باید آن را به کودکان و نوجوانان دختر آموزش دهیم اول شفقت به خود و در ادامه شفقت به دیگری است.

همراه شدن با تغییر و تحولات

اگر قرار است که دختران ما بتوانند تحول مثبتی را تجربه کنند یکی دیگر از عوامل کلیدی، می‌تواند توجه به تغییراتی باشد که در بستر فرهنگی یا براساس ویژگی‌های تحول جسمانی یا روان‌شناختی آنها اتفاق بیفتد. «اروفن برنر» یکی از روانشناسان تحولی است که معتقد است اگر قرار است تحول مثبتی را برای نوجوان فارغ از جنسیت او به ارمغان بیاوریم، باید به این موضوع دقت کنیم که در گذر زمان ویژگی‌هایی اعم تغییرات تکنولوژی، تغییرات زمانه، بزرگ شدن و رشد او را بشناسم و با آن همگام باشم.

برای مثال زمانی تلفن همراه به شکل امروزی نبود اما امروزه کمتر کسی است که نتواند از تلفن‌های هوشمند استفاده کند؛ در واقع همراه و همگام شدن با تغییرات مثبتی که می‌تواند برای جوانان و نوجوانان به ویژه دختران ما تحول مثبتی را به همراه بیاورد یک گام ضروری است. باید توجه کرد که چقدر به دنیای دخترانمان ورود می‌کنیم؟ چقدر با ویژگی‌های تحولی آنها آشنا هستیم؟ چقدر وقت می‌گذاریم و با آنها گفت‌وگوی صمیمانه داریم؟ چه میزان از تجارب مشابه و متفاوت خود با آنها صحبت می‌کنیم؟ چقدر زبان دنیای دخترانه فرزندانمان را می‌شناسیم و می‌توانیم با آن ارتباط برقرار کنیم؟ آیا حصاری دور خودمان کشیدیم و معتقدیم که این نسل سرکش است و نمی‌شود با آنها ارتباط برقرار کرد؟ چقدر حاضر هستیم که به دنیای آنها ورود پیدا کنیم تا آنها را بشناسیم و از این طریق بتوانیم پلی بین خودمان و دختران امروز بزنیم که مادران فردا هستند.

پرورش حس استقلال‌ورزی دختران

یکی از مهم‌ترین دوره‌هایی که دختران ما می‌توانند تجربه حس استقلال را همراه با حس رضایت تجربه کنند، دوره نوجوانی است. علیرغم اینکه بسیاری از خانواده‌ها احساس می‌کنند در این دوره جوانان احساساتی مثل سرکشی و نافرمانی را تجربه می‌کنند و حتماً باید نظارت دائمی روی آنها باشد؛ روانشناسی مثبت نظرات متفاوتی را مطرح می‌کند و علیرغم اینکه این دوره برای هر نوجوانی در هر جامعه‌ای در یک بازه زمانی تقریباً یکسان اتفاق می‌افتد ولی نوع مواجهه نوجوانان ما با این دوره و هیجانات متعاقب آن می‌تواند متفاوت باشد. این موضوع به ما تفاوت‌های فرد را نشان می‌دهد. تفاوت‌های فردی به معنای پذیرش مثبت خود با علم به نقاط ضعف و استفاده از توانمندی‌های خود در جهت جبران ضعف‌هاست.

از ابتدای دوران کودکی که در حال آموزش مهارت‌هایی مثل همدلی، مراقبت، خیرجمعی و... هستیم و به همان نسبت هم می‌توانیم توانمندی‌هایی را درون کودکانمان برای تجربه‌های استقلال‌ورزی تقویت کنیم. این دو هیچ منافاتی با هم ندارد و اگر دختران ما بتوانند در مسیر آموزش مؤلفه‌های فردی‌ برای استفاده حداکثری از توانمندی‌ها و ظرفیت‌هایی که در ابعاد مختلف دارند قاعدتاً مؤلفه‌هایی با ماهیت‌های اجتماعی مثل همدلی، فداکاری و تلاش برای دستیابی به خیر جمعی می‌تواند در بستر بهتری برای آنها خودش را در معرض نمایش بگذارد. پس بیایید در ابتدا با تقویت توانمندی‌های فردی دخترانمان آنها را در جهت اینکه برای خانواده، فرزندان و جامعه بتوانند خیر جمعی داشته باشند سوق دهیم تا تأثیرگذاری بیشتری را به همراه بیاورند.

پدر؛ پایگاه دوم دلبستگی ایمن برای دختران

همه ما در رابطه با عشق مادر و فرزندی و به ویژه عشق مادر و دختری بارها شنیده‌ایم؛ مادرها منبع امن و پایگاه دلبستگی ایمنی هستند که همیشه در کنار دخترانشان حضور دارند. یکی دیگر از عناصر مهم که در تحول مثبت، شادکامی و رضایت از خود دختران نقش به‌سزایی داشته باشد پدران هستند که در نظریات روانشناسی تحولی هم به این موضوع اشاره شده است. مخصوصاً در بازه زمانی پنج تا هفت سالگی که دختران بیشتر جذب والد غیر هم‌جنس خود یعنی پدران می‌شوند و در این دوره است که عشق و علاقه پدرها اگر به شکل درستی به دختران خود ابراز شود می‌تواند پایه و پایگاه دوم دلبستگی ایمن را برای دختران شکل دهد.

بارها شاهد این هستیم که دختران در جلسات اتاق درمان اشاره می‌کنند که پدر فرزند دختر را در آغوش نمی‌گیرد و او را نمی‌بوسد و از زندگی او اطلاعی ندارد. حق می‌دهیم که پدرها مشغله‌های خود را دارند اما پدر عزیز، هر چقدر که شما بتوانید از همان ابتدای کودکی دختر خود را در آغوش بگیرید و او را از محبت پدرانه سرشار کنید، به دخترتان کمک می‌کنید تا در دوره نوجوانی برای کسب این عشق پدرانه خود را دستخوش تغییرات و هیجانات منفی قرار ندهد.

بیایید با هم کمک کنیم که پدر و مادری باشیم تا به موازات و همسوی با هم، عشق و علاقه مادرانه و پدرانه خود را به شکل روانی، عاطفی، تحسین‌های کلامی، نوازش‌، بوسه‌، بیان دستاوردها و موفقیت‌های دختران، افتخار کردن به آنها را سرلوحه زندگی قرار دهیم به امید آنکه دختران روز به روز شادتر، بانشاط‌تر و با رضایت خاطر بیشتری از زندگیشان تحول مثبتی را تجربه کنند.

نقش خانواده در موفقیت دختران

یک دختر موفق چه ویژگی‌هایی دارد و اساساً موفقیت یعنی چه؟ موفقیت یعنی با برنامه بودن، تحصیلات عالیه داشتن، کار خوب داشتن، آدم بااخلاقی بودن، برخی ویژگی‌ها و محاسن اخلاقی را داشتن یا نه؟ تعریف موفقیت از دید هر خانواده و هر فرد می‌تواند متفاوت باشد؛ بخشی از این تعاریف از آموزش‌های خانواده‌ها، کلیشه‌های فرهنگی، آموزه‌های ما در مدارس است و بخشی به دلیل شرایطی است که در آن ممکن است قرار بگیریم؛ اگر ارزش‌های حاکم بر جامعه تأکید داشته باشد بر اینکه افراد باید برای گذران بهتر زندگی خود از تحصیلات بالاتری برخوردار باشند طبیعتاً برای ما جزو یکی از ارزش‌های مهم تلقی می‌شود.

بسیاری اوقات زندگی نزیسته والدین ما دغدغه و آرزویی می‌شود که بخواهند دخترانشان آن را تجربه کنند تا بتوانند آینده بهتری داشته باشند. برای مثال اگر خانواده‌ای آرزویی داشته مبنی بر اینکه تحصیلات خود را تا بالاترین مقطع طی کند؛ مسلماً تعریف موفقیت برای این خانواده داشتن تحصیلات بالاست اما آیا این تضمین کننده رضایتمندی، شادی و موفقیت برای آن فرد هم است؟

همانطور که قبلاً اشاره شد تأکید بر روی توانمندی‌ها در کنار شناخت ضعف‌ها می‌تواند به افراد کمک کند تا در مسیری قرار گیرند که بتوانند استعدادهای خود را شکوفا و توانمندی‌‌های بالقوه خود را تبدیل به بالفعل کنند و بتوانند در موقعیت‌های واقعی زندگی از توانمندی‌های خود استفاده کند برای اینکه آن خیر جمعی اتفاق بیفتد.

والدین عزیز زندگی نزیسته شما نباید عاملی برای اضطراب، ناکامی و تنش بیشتر برای فرزندان باشد و این را بپذیریم که دختران می‌توانند از حمایت‌های شما بهره‌مند شوند اما در مسیر دنبال کردن اهدافشان پویایی، انتخابگری و فعال بودن را از آنها دریغ نکنیم و تلاش کنیم با حمایت مثبت خود این مسیر را برای آنها تسهیل و هموار کنیم.

گفت‌وگو از محسن مسجدجامعی و زینب غفوریان