عدم فهم دقیق کارکرد اصلی بانک؛ مانع عملیاتی شدن بانکداری اسلامی

حسین صمصامی، سرپرست پیشین وزارت اقتصاد و استادیار دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با ایکنا، درباره عدم اجرای کامل قانون بانکداری اسلامی و عملیات بانکداری بدون ربا در کشور اظهار کرد: لازمه فهم و درک عمیق این بحث مستلزم آن است که ما مفهوم بانک را در درجه اول بفهمیم و ببینیم اصلاً کارکرد و نقش بانک چیست و اینکه بانک به عنوان یک نهاد اقتصادی قرار است چه کارهایی را انجام دهد و یا توان انجام چه کارهایی را ندارد. پس باید در درجه اول ماهیت بانک را بشناسیم و دقیقاً به وظایفش اشراف وجود داشته باشد و بعد براساس آن بررسی شود چرا بانکداری اسلامی در کشور کاملاً محقق نشده است.

وی افزود: اصولاً واژه بانکداری اسلامی آیا واژه درستی است؟ اطلاق کلمه اسلام به بانک کاری صحیح محسوب می‌شود؟ پاسخ به این پرسش‌ها نیازمند مفهوم‌شناسی دقیق بانک است.

ماهیت و کارکرد اصلی بانک چیست؟

سرپرست پیشین وزارت اقتصاد گفت: انواع و اقسام مختلف بانک در جهان وجود دارند ولی آنچه که در اقتصاد ایران غالب است بانک‌های تجاری هستند. معمولاً در اساسنامه‌ بانک‌های تجاری در غرب بانک‌ها اجازه ورود به فعالیت‌های واقعی اقتصاد را ندارند و طراحی بانک برای این بوده که وارد بازار پول شوند یعنی سپرده را به عنوان پول دریافت و اصل سپرده را تضمین کنند و مازاد بر اصل سپرده یک سود مشخصی به سپرده‌‎گذاران بدهند و همچنین طراحی شده‌اند برای اینکه پولی را به عنوان وام پرداخت و در مقابل سودی را در بازه زمانی مشخصی از مشتری مطالبه کنند ولی این شیوه بانکی در غرب با ربا همراه بوده و ما به آن بانکداری ربوی می‌گوییم.

صمصامی با بیان اینکه ورود بانک‌های تجاری به فعالیت‌های واقعی اقتصاد آثار و پیامدهای منفی به همراه دارد، ادامه داد: این بانک‌‎ها به واسطه قدرت خلق پولی که در اختیار دارند می‌توانند دارایی‌های واقعی را تحت مالکیت خود درآورند و سپس شکاف عمیق پولی درآمدی را در جامعه ایجاد کنند و به همین دلیل است که در غرب فعالیت بانک‌های تجاری در بخش واقعی اقتصاد ممنوع اعلام شده است.

همه چیز روی کاغذ بود

وی افزود: شهید صدر در کتاب البنک اللاربوی فی الإسلام به دنبال این بود که به لحاظ حقوقی ربا را از نهاد بانک حذف کند و تلاش کرده روابط بین بانک با مشتری و بانک با وام‌گیرنده و سپرده‌گذار را طوری اصلاح کند که ربا حذف شود ولی آنچه که شهید صدر تنظیم کرد درواقع روی کاغذ بود و ما هم با الهام از ایده شهید صدر در سال 63 قانون بانکداری بدون ربا را تصویب کردیم و بر مبنای آن گفتیم بانک‌ها وکیل سپرده‌گذار هستند و به وکالت از مشتری منابع را در قالب عقود اسلامی استفاده می‌کنند و اگر کسی وام یا تسهیلات می‌خواهد در این قالب به او منابع تعلق می‌گیرد.

استادیار دانشگاه شهید بهشتی در این رابطه اضافه کرد: اما نکته‌ای که به آن توجه نشد و به نظر من ریشه اصلی شکست بانکداری بدون ربا در کشور ما محسوب می‌شود این است که ما به ماهیت بانک توجه نکرده‌ایم چون وقتی شهید صدر آمد این روابط را اصلاح کرد خود به خود بانک ماهیتش تغییر می‌یافت یعنی بانک از یک نهادی که باید به فعالیت‌های اسمی یعنی پولی ورود پیدا می‌کرد از این پس باید وارد فعالیت‌های واقعی اقتصاد می‌شد. اصلاً طراحی بانک برای اجرای عقود اسلامی نبود بلکه ماهیت اجرا و طراحی بانک برای ورود به بازار پول بود لذا نکته مهم این است که ما آمدیم فعالیت‌های واقعی را دال یک نهادی کردیم که برای موضوع دیگری طراحی شده بود ولی آن نمی‌تواند فعالیت‌های واقعی را انجام دهد.

بانک فقط قرض می‌داند و بس!

وی گفت: به طور کلی بانک طراحی شده برای اینکه پول بگیرد و پول بدهد و به بازار پول وارد شود ولی ما او را مکلف کرده‌ایم که مضاربه انجام دهد، مشارکت کند و فروش اقساطی انجام دهد در صورتی که هیچ اشرافی به این موضوعات ندارد چون ماهیت آن متفاوت است. وقتی به شعب بانکی مراجعه می‌کنید با چند باجه اعم از کلر، تسهیلات، سپرده و افتتاح حساب مواجه می‌شوید آیا آنهایی که پشت این باجه‌ها نشسته‌اند از تخصص ورود به فعالیت‌های واقعی اقتصاد برخوردارند؟ به عنوان مثال یک سرمایه‌گذار در بخش فولاد می‌خواهد به شعب بانکی مراجعه کند و بگوید به دنبال ایجاد کارخانه تولید فولاد است و بانک هم با او مشارکت می‌کند اما آیا بانک تخصص بخش فولاد را دارد یا حتی در حوزه‌های دیگر آیا بانک تخصص دارد؟ قطعاً در همه حوزه‌ها تخصص ندارد و چون تخصص ندارد لاجرم می‌آید فرم فعالیت مشارکتش را به قرض تبدیل می‌کند و چاره‌ای هم ندارد چون فقط قرض را یاد گرفته است.

سرپرست پیشین وزارت اقتصاد با بیان اینکه تمام عقود بانکی به غیر از قرض‌الحسنه به نوعی ربوی هستند، گفت: دلیلش هم این است که بانک را از ماهیت تخصصی‌اش جدا و مجبورشان کرده‌ایم وارد فعالیت‌های واقعی اقتصادی شوند و برای اینکه ظاهر فعالیتشان هم شرعی باشد عقود مضاربه و مرابحه را به کار گرفته‌ایم که همه اینها به نوعی همان مشارکت بانک است در صورتی که بانک نباید مشارکت داشته باشد بلکه باید فعالیت پولی کند.

صمصامی بیان کرد: بانکداری بدون ربا به خاطر عدم شناخت دقیق نهاد بانک موفق نبوده و چون این شناخت دقیق وجود نداشته تکالیف اضافی را که بانک‌ها توان اجرایشان را ندارند به آنها تحمیل شده است و نتیجه‌اش می‌شود رشد 30 درصدی نقدینگی در برابر رشد چهار درصدی اقتصادی که امروزه بانک‌ها به عامل اصلی رشد نقدینگی در کشور تبدیل شده‌اند.

وی گفت: با رفع ناترازی، مشکل بانکداری بدون ربا در کشور حل نمی‌شود. امروزه بانک‌های داخلی نه کارایی بانک‌های غربی را دارند و نه کارایی بانک‌های غیرربوی و در ربا گوی سبقت را از بانک‌های ربوی ربوده‌اند و تا بی‌انتها هم ناکارآمد هستند و تا مادامی که متوجه نشویم ماهیت بانک چیست و اصلاً چرا تأسیس شده برای همیشه این مشکلات ادامه‌‎دار خواهد بود.

گفت‌وگو از سعید امینی