آشنایی با نخستین بانوی شاعر اندیشه‌نگار دینی در چهارمحالوبختیاری
«خانم کوچک ترکمان قلیچه‌ای شهرکی» متخلص به «خان» را باید در زمره شاعران گمنام زن ایرانی دانست که در طول تاریخ ادبیات این سرزمین کم نبوده‌اند، ادیبانی که بنا بر دلایل اجتماعی حاکم بر فضای فکری مردم در گذشته و نیز حاکمیت روح مذکرگرایی در تاریخ و فرهنگ همواره در حاشیه قرار داشته‌اند.
بابک زمانی‌پور، رئیس گنجینه آموزش‌وپرورش چهارمحالوبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا از استان با اشاره به اینکه فعالیت‌های علمی و ادبی همواره یکی از دل‌مشغولی‌های بانوان ایرانی و به طریق اولی بانوان چهارمحالی و بختیاری از دیرباز تا کنون بوده است، اظهار کرد: اگرچه نمود عینی این اقدامات به علت مسائل اجتماعی خاص حاکم بر فضای گذشته این جامعه چندان ملموس نیست با این‌همه نمی‌توان نقش اساسی این بخش از اجتماع این دیار را نادیده گرفت.
وی با ذکر اینکه چهارمحالوبختیاری پرورش‌دهنده خلق و خوی ادبی بانوان صاحب اندیشه بوده است، ادامه داد: نمونه این رشد ادبی را می‌توان در آثار بانوی ادیب «خانم کوچک ترکمان قلیچه‌ای شهرکی» متخلص به «خان» مشاهده کرد که مشتی نمونه از خروارها ذوق است به گونه‌ای که می‌توان اذعان داشت این بانوی شاعر با اشعار بدیع خود جلوه‌ای نو به سخن‌سرایی در زمینه‌های دینی و مذهبی بخشیده است.
زمانی‌پور بیان کرد: خانم کوچک ترکمان را باید در زمره شاعران گمنام زن ایرانی دانست که در طول تاریخ ادبیات این سرزمین کم نبوده‌اند، ادیبانی که بنا بر دلایل اجتماعی حاکم بر فضای فکری مردم در گذشته و نیز حاکمیت روح مذکرگرایی در تاریخ و فرهنگ همواره در حاشیه قرار داشته‌اند به گونه‌ای که این امر مذموم باعث شده بسیاری از زنان شاعر تنها بیتی از سروده‌هایشان به یادگار مانده باشد.
این پژوهشگر فرهنگی در استان با تأکید بر اینکه خانم ترکمان در میان شاعران زن یکی از قابل توجه‌ترین مضامین دینی و مذهبی را در قالب نظم آفریده است، گفت: بر طبق اسناد موجود، این شاعر را در حال حاضر باید اولین بانوی ادیب در سطح منطقه چهارمحالوبختیاری دانست که در اوایل روزگار قاجار دست به سرايش ادبی زده است.
زمانی‌پور تذکره مخزن‌الدرر میرزا نورالله عمان سامانی را مهم‌ترین و اصلی‌ترین منبع در زمینه زندگی و اشعار خانم کوچک ترکمان مطرح کرد و توضیح داد: عمان سامانی به‌صورت موجز اما قابل تدقیق، به بیان مطالبی در این خصوص پرداخته و بعدها این اطلاعات مورد بهره‌برداری دیگر نویسندگان قرار گرفته است.
این نویسنده و پژوهشگر تاریخ استان بیان کرد: بر این اساس، «خانم کوچک» دختر «محمّد بیگ» و نوه «محب‌علی بیگ ترکمان قلیچه»، ضابط ناحیه چهارمحال مستقر در شهرک یا شهر کیان در دوره افشاریه است که پس از کشته شدن پدربزرگ در زندان نادری، به همراه خانواده خود به دهکرد یا شهرکرد امروز مهاجرت کرد و به واسطه زیبایی خدادادی و حُسن طبع فراوان مورد توجه محمّدزمان خان قاجار، شاهزاده تبعیدی از سوی فتح علی شاه قاجار به اصفهان واقع شد و با وجود مخالفت‌های اولیه، به عقد این خان قاجار درآمد.
زمانی‌پور ادامه داد: خانم کوچک ترکمان به واسطه دل بستگی‌های همسرش محمّدزمان خان قاجار علاوه بر به دست گرفتن تمامی امور وی، لقب «تاج‌الدوله» را نیز دریافت کرد و پس از مدتی، در پی آشتی فتح علی شاه و محمدزمان خان، هنگامی که ایام تبعید این خان قاجار به پایان رسید و سرانجام، حکومت بسطام به او واگذار شد خانم کوچک نیز به آن منطقه مهاجرت کرد و به این ترتیب بیست و پنج سال پایانی عمر خویش را در آن جا گذرانید.
وی با یادآوری اینکه خانم کوچک ترکمان به طبع‌آزمایی در موضوعات دینی و مذهبی و حکمی علاقه وافر داشته است، گفت: این امر البته برای بانویی شاعر در آن ایام با توجه به محیط اجتماعی محل زندگی وی و نیز فضای فکری حاکم بر جامعه آن دوران دور از انتظار نیست و بر این منوال، از آفرینش‌های ادبی حاصل ذوق وافر ایشان در هنگام بررسی آثار به‌جای مانده از این بانوی شاعر چهارمحالوبختیاری تاکنون شش قطعه شعر در قالب‌های قصیده، مسمط، ترجیعی، ترجیع‌بند و ترکیب‌بند از وی به دست آمده است، که معلوم می‌دارند به تبعیت از رسم به‌وجود آمده در عهد قاجار، ناظر بر توجه ادیبان به نوآوری که در نهایت به سبک نیمایی انجامید، خانم کوچک ترکمان نیز مضامین مورد نظر خویش را در این قالب‌ها مورد محک قرار داده است.
براین اساس، ابیاتی از این بانوی شاعر در منقبت امیرالمؤمنین علی(ع) تقدیم خوانندگان ایکنا می‌شود:
