قدیمی‌ترین موقوفات تهران؛ از مشارکت بانوان تا زرتشتی‌ها + فیلم
یک تهران‌پژوه معتقد است موقوفات تهران از زمان صفویه آغاز شده و با پایتخت شدن این شهر در زمان قاجار شکل مهمتری به خود گرفته است. از میان این موقوفات می‌توان به وقف مجلس شورای ملی و مشارکت بانوان و زرتشتی‌ها در وقف اموال اشاره کرد.
امروز، دوشنبه 10 مهرماه همزمان با اولین روز از هفته وقف است. وقف، یکی از مصادیق والای نیکوکاری و غیرخواهی است که بشر با استفاده از آموزه‌های انبیا، آن را از دیرباز به وجود آورده و در صحنه حیات اجتماعی به ودیعت نهاده است. وقف یکی از نیکی‌های سترگ و همیشه سودرسان است که از نظر اخلاقی، بارزترین تجلی روحیه تعاون اجتماعی و پیشی گرفتن در نیکی‌ها شمرده می‌شود.
وقف، عملی نیک، مصداق روشنی از تعاون، انفاقی بدون منت و احسانی به دور از تحقیر دیگران است. پرونده اعمال بشر، معمولاً با مرگ آنان پایان می پذیرد، ولی پرونده واقفان مؤمن، همیشه باز است و از ثواب وقف برخوردار می‌شوند. دوام و بقای چیزی که افتخار وقف یافته و جاری شدن فواید آن در اجتماع، موجب می‌شود نام واقف نیز جاودان بماند.
ایکنا به مناسبت روز وقف و بررسی موقوفات تاریخی ایران، با علیرضا زمانی، تهران‌پژوه که کتاب «محله ما» را نگاشته و درباره تکایای تهران هم مشغول به پژوهش است، در رابطه با موقوفات شهر تهران به گفت‌وگو پرداخته است که مشروح آن را در ادامه مطالعه و مشاهده می‌کنید.
ایکنا ـ آغاز سنت حسنه وقف در تهران به چه روزگاری بازمی‌گردد؟
وقف در تهران از ابتدای شکل‌گیری آن یعنی از زمانی که در دوره صفوی به حالت شهری درآمده و حصاری به دور آن کشیده می‌شود، آغاز می‌شود. اولین موقوفه‌ای که در منابع ذکر شده، وقف شاهزاده‌ای از تبار صفویان یعنی خواهر شاه طهماسب صفوی است که شامل یک تکیه، مدرسه و حمام بود. این شاهزاده بانوی هنرمندی بوده و در کنار برادر خود شاه طهماسب در مکتب هنری هرات درس خوانده بودند.
از لحاظ وجود سند وقف، قدیمی‌ترین وقف تهران به سال 1160 هجری قمری بازمی‌گردد که شخصی به نام ملای رازی وقفیاتی ر ابرای مسجد جامع تهران ارائه داده که سند آن موجود است. همچنین، وقفی برای تکیه نفرآباد وجود دارد که سند این وقف‌نامه نیز موجود و مربوط به سال 1160 قمری است اما این وقف مربوط به حوزه تهران آن زمان نبود و به شهر ری مرتبط بود. جالب اینجاست که جد بانویی که بانی این وقف بوده، به عطار نیشابوری می‌رسیده و این وقف تنها تکیه‌ای در تهران است که متولی آن یک بانو از تبار عطار نیشابوری بوده است.
لذا از همان زمان به بعد یعنی از دوران صفوی وقف‌های تهران آغاز می‌شود اما موقوفات تهران از زمانی به صورت جدی‌تر پیگیری و تداوم می‌یابد که این شهر به عنوان پایتخت کشور انتخاب می‌شود. در دوره صفوی شاید حکومت هزینه چندانی در تهران صرف نمی‌کرد اما زمانی که این شهر پایتخت ایران شد، محلات جدید و تأسیسات شهری و تمدنی در آن شکل گرفت که بخش عمده‌ای از طریق وقف در امور مختلف از جمله آب‌انبارها، مساجد، حسینیه‌ها، تکایا، مدارس و ... انجام شد.
از آن زمان به بعد شاید بیش از دو هزار وقف در تهران ایجاد شده که مسائل مختلف و جالبی در آن‌ها مشاهده می‌شود. وقف‌های ابتدایی دوران قاجار بیشتر مربوط به حوزه تأسیسات شهری بود و در دوره‌های بعد نیز موقوفات ایجاد شده، اندک اندک به سمت موضوعات اجتماعی کشیده شده‌اند و افرادی که در این حوزه‌ها فعالیت می‌کردند نیز در دوره‌های مختلف متفاوت بوده‌اند.
برای مثال اگر به وقف‌های تهران بنگریم، در تهران قدیم حدود 20 درصد از وقف‌ها از سوی بانوان انجام شده که میزان قابل توجهی است. این افراد شامل بانوان مختلفی از دربار ناصرالدین شاه گرفته تا بانوان تجار و حتی افراد معمولی بوده‌اند که هر کدام وقف ویژه‌ای را در تهران ایجاد کرده‌اند. در این حوزه یکی از بزرگترین موقوفات موجود، موقوفات انیس‌الدوله همسر ناصرالدین شاه است که سه دالان ملک بازار وقف او بوده و بیشتر آن نیز برای روشنایی روضه‌ها منوره عتبات عالیات درنظر گرفته شده است. لذا هر چقدر که اهالی تهران از این موقوفات خرید بیشتری در بازار داشته باشند، درآمد بیشتری برای روشنایی عتبات عالیات و روضه‌های منوره به دست می‌آید.
همچنین، بانو منیرالسلطنه، همسر دیگر ناصرالدین شاه نیز وقف‌هایی مانند وقف مدرسه سیدناصرالدین را داشته که بسیاری از طلبه‌ها در آنجا درس خوانده‌اند. شاهزاده هما خانم نوه فتحعلی شاه و مادربزرگ دکتر مصدق نیز مسجد شاهزاده خانم یا مسجد الزهرای امروز در خیابان وحدت اسلامی را وقف کرده است. مادر دکتر مصدق نیز بیمارستان نجمیه را برای تهران وقف کرده و شخص دکتر مصدق نیز بخشی از وقیات را بدان افزود. در ادامه نیز مرحوم محمدحسن شمشیری صاحب چلوکبابی معروف شمشیری و از طرفداران سرسخت دکتر مصدق نیز موقوفاتی در این بیمارستان دارد.
بانوان معمولی‌تر نیز مانند الفت خانم خازن‌الدوله بعد از دوره مشروطه وقف‌هایی در حوزه ایتام و قرائت و تلاوت قرآن دارد. بانویی به نام سلطنت، همسر محمدحسن بزاز تهرانی نیز نسبت به ایجاد وقف‌های قرآنی اقدام کرده است. بانو اشرف رحیمی اورکی نیز پس از انقلاب اسلامی وقفیاتی برای تفسیر قرآن ویژه بانوان ایجاد کرده است. بانو نبات خانم همسر میرزا شفیع مازندرانی صدراعظم دوره فتحعلی شاه نیز مدرسه صدریه در مقابل مسجد شاه را وقف کرده است. بانو قمر خانم همسر میرزا حسین خان سپهسالار نیز وقفیاتی در تهران داشته است.
ایکنا ـ آیا اقلیت‌های مذهبی نیز نسبت به ایجاد موقوفات در تهران اقدام کرده‌اند؟
وقفیات ویژه دیگری نیز از سوی اقلیت‌هایی همچون زرتشتی‌ها و ارامنه، مسیحیان و یهودیان در تهران ایجاد شده است. برای مثال در حوزه زرتشتیان ارباب جمشید زرتشتی، تاجر زرتشتی و صاحب تجارت‌خانه جمشیدی نیز مدرسه جمشید جم و برخی حمام‌ها را در تهران برای زرتشتی‌ها وقف کرده و مراسم ویژه‌ای را نیز برای عزاداری امام حسین(ع) برگزار می‌کرده است.
ارباب کیخسرو شاهرخ نیز که سال‌های متمادی رئیس انجمن زرتشتیان بود، زمین‌های زیادی را وقف زرتشتیان کرده بود و مراسم ویژه‌ای را هر سال برای عزاداری اباعبدالله(ع) برگزار می‌کرد. وی در پاسخ به این سؤال که چرا با اینکه زرتشتی هستید، مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) برگزار می‌کنید؟ گفته بود که امام حسین(ع) داماد ما زرتشتی‌ها است.
ارباب گرشاسب فیروزگر نیز بیمارستان فیروزگر را در دهه 30 و در محدوده میدان ولیعصر(عج) وقف کرده است. همچنین، دکتر روح‌الله سفیر نیز بیمارستان سفیر را برای یهودیان وقف کرده و ارامنه نیز کلیسایی را برای برگزاری مذهبی خود وقف کرده‌اند. وقف‌های ویژه دیگری نیز در تهران ایجاد شده‌اند که از جمله می‌توان به وقف یک سینما (سینما فردوسی امروز) از سوی مهدی باتمانقلیچ، یکی از تاجران دوره پهلوی اشاره کرد که همواره در گفتار خود حضرت اباالفضل(ع) را شریک فعالیت‌های خود عنوان می‌کرده است. در وقف‌نامه موجود بنا بر این بوده تا یک طبقه از محل موقوفه به گالری، طبقه دیگر به سینما و طبقه سوم نیز به امور فرهنگی اختصاص پیدا کرده و از عواید آن بیمارستانی در محدوده طرشت ایجاد شود که البته این اتفاق رخ نداد.
همچنین، ساختمان مجلس شورای ملی در بهارستان نیز که در زمین‌های میرزا حسین خان سپهسالار ایجاد شد، از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی وقف ملت ایران شده است. وقف خاص دیگری در تهران موجود است که شاید یکی از خاص‌ترین وقفیات در جهان باشد. این وقف مربوط به مرحوم استاد محمود افشار است که حدود یک میلیون مترمربع زمین در تهران و اطراف آن وقف کرده و نیت آن نیز اعتلای زبان فارسی و نام ایران در سراسر جهان بوده است که سالانه مراسم مختلفی برگزار کرده و به پژوهشگران فعال در این حوزه‌ها نیز جوایزی تقدیم می‌کند. همه ساله نیز میهمانان خارجی از سراسر جهان به تهران می‌آیند و قصد الگوگیری از این موقوفه دارند.
افراد مختلفی همچون پزشکان نیز موقوفاتی در تهران داشته‌اند که در این زمینه می‌توان به حکیم هاشمی اشاره کرد که سبزه‌میدان تهران و مسجد حکیم‌هاشمی جزء موقوفات او بوده‌اند. فیلسوف‌الدوله نیز که خود یک پزشک بود، مدرسه فیلسوف را وقف کرده است. همچنین، روحانیونی مانند آیت‌الله فیروزآبادی نیز نسبت به ایجاد موقوفاتی همچون بیمارستان فیروزآبادی اقدام کرده است که مهمترین بخش حوزه سلامت جنوب تهران است.
تاجرانی مانند محمدحسن بزاز تهرانی، میرزا محمدباقرخان تنباکوفروش تهرانی، میرزا غلامحسین خان قهوه‌چی، میرزا کریم بقال و ... که در صنوف مختلف بوده‌اند نیز هر کدام دارای وقفیاتی در تهران هستند.
ایکنا ـ نیات واقفان تهرانی بیشتر در چه حوزه‌هایی بوده است؟
یکی از نکات مهم در رابطه با نیات وقفیات تهران این است که شاید بیش از 70 درصد نیات واقفان تهران از دوره صفوی تا به امروز مربوط به عزاداری برای ائمه اطهار(ع) به ویژه سیدالشهدا(ع) بوده و افراد مختلفی نیز در این حوزه موقوفات مختلفی ایجاد کرده‌اند. بخشی که برای عزاداری امام حسین(ع) در نیات واقفان وجود دارد، بیشتر مربوط به تعزیه‌داری، روضه‌خوانی و اطعام عزاداران از قلیان گرفته تا قهوه و ... است. جالب اینکه در وقفیات دوره قاجار چیزی در رابطه با چای دیده نمی‌شود و بیشتر نوشیدنی‌های موجود در وقفیات، قهوه است.
نکته دیگر اینکه وقف ویژه‌ای در تهران وجود دارد که همان تکیه بالا در محله حصار بوعلی است و کامران میرزا فرزند ناصرالدین شاه حسینیه‌ای را در پایین و حسینیه دیگری را در بالای این محله وقف کرده که حسینیه بالا با نیت عزاداری برای امام حسن مجتبی(ع) وقف شده است. وقفیاتی نیز در حوزه آب شامل احداث قنات‌ها موجود است که از جمله آن‌ها می‌توان به قنات حاج علیرضا، قنات فرمانفرما، قنات شهاب‌الملک و ... اشاره کرد. در حوزه آب‌انبارها نیز می‌توان به آب‌انبار میرزا موسی وزیر اشاره کرد که هنوز نیز موجود است. همچنین، سقاخانه‌هایی نیز در خیابان‌های مختلف تهران همچون خیابان فروزش، خیابان ظهیرالاسلام و ... وقف شده بودند که بقایای آن‌ها هنوز در تهران موجود است.
در مورد امام رضا(ع) نیز وقف‌هایی در تهران ایجاد شده که می‌توان به وقفیات میرزا حسن بنکدار تهرانی اشاره کرد که وی موقفه‌ای برای زائران امام رضا(ع) ایجاد کرد تا کسانی که نمی‌توانند به سفر زیارتی امام رضا(ع) بروند، از عواید این موقوفه برای سفر خود اقدام کنند. از این‌گونه وقف‌ها به تعداد زیادی در تهران وجود دارد. در حوزه نذری نیز پخت و توزیع آش نذری و شله‌زرد در روز 28 صفر از دوران بسیار قدیم وجود داشته است.
گفت‌وگو از محسن مسجدجامعی
انتهای پیام
