مراحل تحقیقات قرآنی و استناد به آیات قرآن

در این نوشتار که با موضوع «چگونگی استناد به آیات قرآن در نوشتار و گفتار» تدوین شده است، پس از بررسی معنای لغوی سند و نقش استناد در نوشتار و گفتار، ویژگی‌های سند، اهداف و دلایل استناد به قرآن کریم، مراحل و موقعیت این کتاب آسمانی، جری و انطباق قرآن، نام‌ها و عناوین این کتاب، مراحل و موانع ورود به آن، ذکر چند نمونه از استناد به قرآن در کلام معصومین(ع)، نکات کاربردی استناد به آیات و نیز چگونگی استناد به کلام‌الله مجید، به ذکر نمونه‌ای از تحقیقات قرآنی می‌پردازیم.

۱ ـ عنوان موضوع: ویژگی‌های آفرینش در قرآن

۲ ـ انتخاب واژه کلیدی: آفرینش (خلق)

۳ ـ یافتن واژه‌های مترادف یا قریب‌المعانی با خلق: صنع، فطر، بدع، بدأ، نشأ، ذرأ، برء، بناء، عمر

۴ ـ ترجمه واژه‌های یافته‌شده و اشکال استعمال‌شده در قرآن:

خلق: به معنای آفریدن، با مشتقاتش ۲۵۲ بار در قرآن و در ۴۳ شکل

صنع: به معنای ساختن، با مشتقاتش یک بار در قرآن و در یک شکل

فطر: به معنای آفریدن و شکافتن، ۱۵ بار در قرآن و در هفت شکل

بدع: به معنای آفریدن و ساختن، چهار بار در قرآن و در سه شکل

بدأ: به معنای آغار آفرینش، ۱۵ بار در قرآن و در شش شکل

نشأ: به معنای ایجاد کردن و آفرینش، ۲۵ بار در قرآن و در ۱۲ شکل

ذرأ: به معنای پر کردن و آفرینش، شش بار در قرآن و در چهار شکل

برء: به معنای آفریدن، پنج بار در قرآن و در سه شکل

بناء: به معنای ساختن، ۲۲ بار در قرآن و در ۱۴ شکل

عمر: به معنای ساختن و آباد کردن، هفت بار در قرآن و در شش شکل

تذکر: در این تحقیق از منابع زیر استفاده شده است:

ـ قرآن‌های مترجم

ـ المعجم الفهرس، فؤاد عبدالباقی

ـ چگونه یک آیه را پیدا کنیم: عبدالکریم شمشیری و محمد سهیلی‌پور

۵ ـ شرح کلیدواژه خلق:

الف ـ با استفاده از تفسیر نمونه، ج ۱۴، ص ۲۹۰: «خلق»، ایجاد چیزی از روی حساب و در اصل به معنای اندازه‌گیری است. اندازه‌گیری و صنعت درباره غیر خدا هم صادق است، با این تفاوت که خداوند ماده و صورت اشیا را می‌آفریند، در حالی که انسان اگر بخواهد چیزی ایجاد کند، فقط می‌تواند با استفاده از مواد موجود این جهان صورت تازه‌ای به آن ببخشد؛ برای مثال از مصالح ساختمانی خانه‌ای بسازد و یا از آهن و فولاد، اتومبیل یا کارخانه‌ای اختراع کند. خلقت خداوند نامحدود و او خالق همه چیز است. خلقت خداوند بدون نقص و ضعف است و توانایی انسان بر خلقت، به اذن خداست.

ب ـ با استفاده از کتاب مفردات راغب، ج ۱، ص ۶۹۹، ترجمه و شرح دکتر غلامرضا خسروی: «الخلق» در اصل اندازه‌گیری، تدبیر و نظم مستقیم و استوار در امور است. واژه خلق در معنی نوآفرینی و ایجاد چیزی بدون اینکه آن چیز سابقه وجودی داشته باشد، به کار می‌رود؛ ولی آفریدن، خلقی که به معنای ابداع و نوآفرینی و ایجادش بدون نمونه است، جز برای خدای تعالی نیست؛ اما آن چیزی که در اثر تغییر دادن چیزی خلق و ظاهر می‌شود و به وجود می‌آید، خداوند آن را به‌صورت خلق برای غیر خودش در پاره‌ای از حالات قرار داده، نظیر داستان حضرت عیسی(ع) که در آیه ۱۱۰ سوره مائده آمده است. خلق و آفریدن در عموم مردم به دو صورت به کار رفته؛ اول در معنای تدبیر امور و ساختن و دوم در معنای دروغ گفتن (وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا؛ عنکبوت، ۱۷)

ج ـ با استفاده از تفسیر المیزان علامه طباطبایی(ره)، ج ۱۵، ص ۱۷ و ۱۸: اصل معنای خلق، «تقدیر» یعنی اندازه‌گیری است. گفته می‌شود «خلقت الثّوب اذا قسیته لتقطع منه شیئاً من اللّباس»: «من پارچه را خلق کردم، در زمانی که آن را اندازه‌گیری و قیاس می‌کنی، از آن مقداری که برای لباس لازم است، ببری و جدا کنی.»

د ـ مراجعه به چند کتاب فرهنگ لغت:

ـ فرهنگ لغت آموزگار (ص ۳۰): خلق به معنای آفریدن و به وجود آوردن

ـ فرهنگ لغت عمید (ج ۲، ص ۱۰۳۵): خلق به معنای آفریدن، آفرینش، به وجود آوردن

ـ فرهنگ لغات قرآن، مهرین شوشتری (ص ۲۲۴): خلق به معنای آفرینش و پیدایش

ـ لسان‌التنزیل، مهدی محققی (ص ۲۸۱): الخلق به معنای آفریدن، بر بافتن

ـ فرهنگ ابجدی، رضا مهیار (ص ۳۷۲): خَلَقَ یعنی او را آفرید، از عدم به وجود آورد، آن چیز را ساخت، نرم کرد، صاف کرد، اندازه کرد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی: خلق به معنای آفرینشی است که در آن حساب و اندازه یا مهندسی نقش اساسی و مهمی دارد و برای فعل خداوند و انسان به کار می‌رود (برای تکمیل بحث می‌توان به بررسی واژه‌های مرکب مانند احسن‌الخالقین و احسن‌ تقویم هم پرداخت).

۶ ـ ویژگی‌های استنباط‌شده از آیات قرآن کریم مرتبط با واژه‌های منتخب:

۱ ـ آفریننده مخلوقات، خودش را خالق آنها معرفی می‌کند، به‌طوری که در همه آیات یادشده که شامل واژه خلق و واژه‌های مشابه آن است، این موضوع صدق می‌کند. او هم خودش را خالق منحصر‌به‌فرد معرفی می‌کند و هم مخلوقاتش را آفریده‌هایی که حاصل هنرنمایی اوست.

۲ ـ توجه کلی خداوند به همه مخلوقاتش در کتاب تدوین علاوه بر کتاب تکوین، به‌گونه‌ای که نام ۸۸ سوره از قرآن به نام مخلوقات او اعم از انسان‌ها، حیوان‌ها، اشیا، مکان‌ها، زمان‌ها، وقایع، جن و ملک است.

۳ ـ آفرینش خداوند همراه با «قدرت و قوت» بوده و به این موضوع در این آیات تصریح شده است: مائده/ ۱۷، نور/ ۴۵، فرقان/ ۵۴، عنکبوت/ ۲۰، روم/ ۵۴، یس/ ۸۱، ص/ ۷۵، فصلت/ ۱۵، شوری/ ۲۹، احقاف/ ۳۳، ذاریات/ ۴۷

۴ ـ آفرینش خداوند از روی «علم» بوده که آیات ذیل مؤید این موضوع است: بقره/ ۲۹، حجر/ ۸۶، زخرف/ ۹، روم/ ۵۴، یس/ ۷۹ و ۸۱، زمر/ ۴۶، حجرات/ ۱۳، ملک/ ۱۴

۵ ـ تدبیر، مدیریت، تسلط و تجهیز خداوند بعد از آفرینش که نشانگر دوام فیض هستی است، نکات این مفهوم در آیات ذیل مشاهده می‌شود: بقره/ ۲۹، اعراف/ ۵۴، یونس/ ۳، هود/ ۷، حج/ ۵، فرقان/ ۴۹ و ۵۴، نمل/ ۶۰ و ۶۴، روم/ ۴۰، سجده/ ۴، فاطر/ ۳ و ۱۱، حدید/ ۴، ملک/ ۲۳، انفطار/ ۷

۶ ـ هرچه را خدا آفریده، در مالکیت او نیز قرار دارد: شوری/ ۴۹، مائده/ ۱۷، فاطر/ ۱۳

۷ ـ آفرینش او با ظرافت، دقت و سرعت لطیفانه است: ملک/ ۱۴

۸ ـ آفرینش او بسیار آگاهانه و خبیرانه است: فرقان/ ۵۹، ملک/ ۱۴، حجرات/ ۱۳

۹ ـ آفرینش او مقتدرانه و عزیزانه است: زخرف/ ۹، روم/ ۲۷

۱۰ ـ او به تنهایی آفریننده همه چیز است و شریکی ندارد، خصوصاً گمراهان را دستیار نمی‌گیرد و آفریدگاری دیگران را نفی می‌کند. این نکات در آیات ذیل مشهود است: رعد/ ۱۶، مؤمنون/ ۹۱، کهف/ ۵۱، فرقان/ ۲، لقمان/ ۱۱، فاطر/ ۳ و ۴۰، صافات/ ۱۲۵، زمر/ ۶۲، غافر/ ۶۲، طور/ ۳۶، واقعه/ ۳۵، ۵۷، ۵۹، ۶۱، ۶۲ و ۷۲، انسان/ ۲۸

۱۱ ـ هرچه بخواهد، می‌آفریند و یا از بین می‌برد و عالم، محکوم فرمان اوست (مشیت): آل عمران/ ۴۷، مائده/ ۱۷، قصص/ ۶۸، روم/ ۵۴، فاطر/ ۱۶، زمر/ ۴، شوری/ ۲۹ و ۴۹، انسان/ ۲۸، انفطار/ ۸

۱۲ ـ آفرینش از سوی دیگران هم به اذن و فرمان اوست: مائده/ ۱۱۰، آل عمران/ ۴۹، حج/ ۷۳، فرقان/ ۳، صافات/ ۹۶، واقعه/ ۵۷ و ۵۹

۱۳ ـ آفرینش خداوند حکیمانه است: روم/ ۲۷

۱۴ ـ فلسفه آفرینش بعضی از آفریده‌ها جلب و پذیرش رحمت الهی است: هود/ ۱۱۹، رحمن/ ۱ و ۳، فرقان/ ۵۹

۱۵ ـ او می‌تواند آفرینش مجدد و تازه داشته باشد: بروج/ ۱۳، لقمان/ ۲۸، سجده/ ۱۰، سبأ/ ۷، فاطر/ ۱۶، یس/ ۷۹ و ۸۱، ق/ ۱۵، واقعه/ ۵۷، ابراهیم/ ۱۹، انبیاء/ ۱۱، ۱۰۳ و ۱۰۴، اسراء/ ۹۸ و ۹۹، طه/ ۵۵، اعراف/ ۲۹، مؤمنون/ ۳۱ و ۴۲، نمل/ ۶۴، عنکبوت/ ۱۹ و ۲۰، روم/ ۱۱، ۲۷ و ۴۰

۱۶ ـ آفرینش او با هدایت تکوینی همراه است: طه/ ۵۰، شعراء/ ۷۸، زخرف/ ۲۷، اعلی/ ۳

۱۷ ـ آفرینش او وکیلانه است (او بر مخلوقاتش، جلب و حفظ منافعشان نگهبانی می‌کند): زمر/ ۶۲

۱۸ ـ آفرینش او با حساب، اندازه و تعادل است: قمر/ ۴۹، فرقان/ ۲، رحمن/ ۵، عبس/ ۱۹، انفطار/ ۷، اعلی/ ۳

۱۹ ـ خداوند به کیفیت در آفرینش توجه دارد: معارج/ ۱۹، عنکبوت/ ۱۹ و ۲۰، ق/ ۶، نوح/ ۱۴ و ۱۵، غاشیه/ ۱۷، تین/ ۴

۲۰ ـ خداوند به استحکام، نظم و حفاظت مصنوع توجه دارد: نمل/ ۸۸، انسان/ ۲۸، مرسلات/ ۲۱، نبأ/ ۱۰ و ۱۲، تین/ ۴

۲۱ ـ خداوند گاهی خلق مثل، متشابه و بدل هم دارد: اسراء/ ۹۹، یس/ ۴۲ و ۸۱، واقعه/ ۶۱، طلاق/ ۱۲، انسان/ ۲۸

۲۲ ـ آفرینش خداوند از فرط اتقان و جمال تماشایی است (صنع): نمل/ ۸۸

۲۳ ـ خداوند از درون و باطن آفریده‌هایش باخبر است: ق/ ۱۶

۲۴ ـ هرگونه آفرینشی برای خداوند آسان است و تفاوتی نمی‌کند که مخلوق چه باشد: آل عمران/ ۵۹، ابراهیم/ ۲۰، لقمان/ ۲۸، حج/ ۷۳، عنکبوت/ ۱۹، لقمان/ ۲۸، صافات/ ۱۱، ق/ ۳۸

۲۵ ـ آفریننده از وضعیت مخلوق خودش بی‌خبر و غافل نیست: مؤمنون/ ۱۷، فرقان/ ۴۹، نمل/ ۶۴ و ۶۰، روم/ ۴۰

۲۶ ـ خداوند همه مخلوقات را زوج آفریده است: فاطر/ ۱۱، یس/ ۳۶، روم/ ۲۱، شوری/ ۱۱، زخرف/ ۱۲، ذاریات/ ۴۹، نجم/۴۵، نبأ/ ۸

۲۷ ـ تغییر حالت مخلوقات او از بلوغ به سمت پیری و نابودی است (برگشت‌پذیری): یس/ ۶۸، غافر/ ۶۷

۲۸ ـ یک مخلوق نسبت به دیگری اهمیت و اکبریت دارد: غافر/ ۵۷

۲۹ ـ استفاده مکرر او از عدد هفت (سبع) در مخلوقات قابل تأمل است: ملک/ ۳، نوح/ ۱۵، نبأ/ ۱۰

۳۰ ـ در قانون آفرینش خداوند تبدیل و دگرگونی وجود ندارد (ثبات قانونی): روم/ ۳۰

۳۱ ـ بعضی از آفریده‌های خداوند خاص است و هنرنمایی و قدرت‌نمایی می‌کند: آل عمران/ ۵۹، لقمان/ ۱۰ و ۱۱، زمر/ ۴، انسان/ ۲۸

۳۲ ـ بعضی از آفریده‌ها برای عبودیت و معرفت خداوند است (برای رفع نیاز انس و جن): ذاریات/ ۵۶

۳۳ ـ آفرینش او احسن صور است: غافر/ ۶۴، سجده/ ۷، تغابن/ ۳

۳۴ ـ آفرینش او احسن تقویم است (در قوام و استحکام، هم در صورت و هم در نظام): تین/ ۴، سجده/ ۷

۳۵ ـ خداوند احسن آفرینندگان است و از خود تمجید می‌کند: مؤمنون/ ۱۴، صافات/ ۱۲۵

۳۶ ـ آفرینش خداوند اتمام نعمت است: نحل/ ۸۱

۳۷ ـ آفرینش خداوند برای مسلم شدن یعنی تسلیم شدن در برابر اوست: نحل/ ۸۱

۳۸ ـ خداوند می‌داند که از آفرینش او به جز عده قلیلی تشکر نخواهند کرد: انبیاء/ ۸۰، مؤمنون/ ۷۸

۳۹ ـ خداوند خلقت انسان را بر سایر مخلوقات اکرم و افضل می‌داند: اسراء/ ۷۰، غافر/ ۵۷، حجرات/ ۱۳

۴۰ ـ خداوند از عدم می‌آفریند (از نیستی مطلق به هستی): مریم/ ۹ و ۶۷

۴۱ ـ خداوند مخلوقاتی هم دارد که در آینده خواهند بود و اکنون ناشناخته است: نحل/ ۸، علق/ ۵

۴۲ ـ گاهی هدف از آفرینش او مجازات غافلون است: اعراف/ ۱۷۹

۴۳ ـ اهمیت آفریده به آفریننده است و احترام و سجده به خالق لازم است نه به مخلوق: فصلت/ ۳۷

۴۴ ـ گاهی از غیر ماده هم می‌آفریند (مطلوب و غیر مطلوب، خوب و بد): انبیاء/ ۳۷، شعراء/ ۱۸۴

۴۵ ـ آفرینش او متنوع، مکمل، ملون و گاهی متضاد است: تغابن/ ۲، حجرات/ ۱۳، نجم/ ۴۵، ملک/ ۲، نوح/ ۱۴، لیل/ ۳، بینه/ ۶ و۷، نحل/ ۱۳

۴۶ ـ آفرینش خداوند بدون خلل و فرج و فطور و سالم است: ملک/ ۳، ق/ ۶

۴۷ ـ در آفرینش خداوند ناهماهنگی و تفاوت وجود ندارد: ملک/ ۳

۴۸ ـ آفرینش از ماده بی‌ارزش ولی مخلوق ارزشمند است: مرسلات/ ۲۰

۴۹ ـ آفرینش هر آفریده مطابق کاربری خودش است: غافر/ ۶۴، انبیاء/ ۳۳، صافات/ ۱۵۰

۵۰ ـ آنچه می‌آفریند، بدون سابقه، بدون الگو، غیرتقلیدی و بدیع است: بقره/ ۱۱۷، حشر/ ۲۴

۵۱ ـ گاهی آفرینش خداوند همزمان در زمان‌های مشترک است: فصلت/ ۹ تا ۱۲

۵۲ ـ آنچه می‌آفریند، برایش عمر، مهلت و موعد مشخص کرده است (اجل مسمی): انعام/ ۲، کهف/ ۴۸، حج/ ۵، روم/ ۸، غافر/ ۶۷، احقاف/ ۳، مرسلات/ ۲۲

۵۳ ـ آنچه می‌آفریند، حق است (شایسته، صحیح، هماهنگ، بهترین وجه): آل عمران/ ۵۹، ۶۰ و ۱۹۱، انعام/ ۷۳، یونس/۵، حجر/ ۸۵، نحل/ ۳، عنکبوت/ ۴۴، روم/ ۸، ص/ ۲۷، زمر/ ۵، دخان/ ۳۹، جاثیه/ ۲۲، احقاف/ ۳، تغابن/ ۳

۵۴ ـ آنچه می‌آفریند، عبث نیست: آل عمران/ ۱۹۱، انبیاء/ ۱۶، مؤمنون/ ۱۱۵، ص/ ۲۷، دخان/ ۳۸

۵۵ ـ آنچه می‌آفریند، هم در اجزایش هدفدار و هم در کل دارای هدف است: آل عمران/ ۱۹۱، یونس/ ۵، هود/ ۷، روم/ ۲۱، غافر/ ۶۴، حجرات/ ۱۳، ملک/ ۲

۵۶ ـ آنچه می‌آفریند، به ترتیب و طبق برنامه است: فصلت/ ۹ تا ۱۲

۵۷ ـ خداوند بعضی از مخلوقات را در چند مرحله و دوران آفریده است و می‌آفریند: اعراف/ ۱۱ و ۵۴، یونس/ ۳، هود/ ۷، حجر/ ۲۶، کهف/ ۳۷، حج/ ۵، مؤمنون/ ۱۲، ۱۳ و ۱۴، فرقان/ ۵۹، روم/ ۵۴، سجده/ ۴، فاطر/ ۱۱، زمر/ ۶، غافر/ ۶۷، فصلت/ ۹ تا ۱۲ و ۲۱، ق/ ۳۸، حدید/ ۴، نوح/ ۱۴

۵۸ ـ خداوند مصالح اولیه آفرینش بعضی از مخلوقات خاص را معرفی می‌کند و آن مصالح هم از خود اوست: اعراف/ ۱۲، هود/ ۶۱، حجر/ ۲۶، ۲۷، ۲۸ و ۳۳، نحل/ ۴، کهف/ ۳۷، حج/ ۵، مؤمنون/ ۱۲ و ۷۹، نور/ ۴۵، فرقان/ ۵۴، روم/ ۲۰ و ۲۱، سجده/ ۷، فاطر/ ۱۱ و ۴۰، صافات/ ۱۱، ص/ ۷۱ و ۷۶، زمر/ ۶، غافر/ ۶۷، نجم/ ۳۲، رحمن/ ۱۴ و ۱۵، ملک/ ۲۴، انسان/ ۲، مرسلات/ ۲۰، عبس/ ۱۸ و ۱۹، طارق/ ۵، ۶ و ۷، علق/ ۲

۵۹ ـ خداوند در مواردی ابتدا ماده اصلی را می‌آفریند، سپس به آن شکل کامل‌تری می‌دهد: اعراف/ ۱۱، انسان/ ۲۸، انفطار/ ۷ و ۸، اعلی/ ۲ و۳

۶۰ ـ خداوند صنع خودش را آموزش هم می‌دهد: انبیاء/ ۸۰

۶۱ ـ بعضی از آفریده‌ها برای پرورش انسان‌هاست: هود/ ۱۱۹، رعد/ ۱۶

۶۲ ـ خداوند موضوع خلقت را بسیار مهم دانسته و انسان‌ها را در این خصوص مورد سؤال قرار می‌دهد: طور/ ۳۵ و ۳۶

۶۳ ـ آفرینش خداوند مفید و نافع است: نحل/ ۵

۶۴ ـ خداوند پس از خلقت، تسویه می‌کند (یعنی موزون و با فاصله‌های مساوی مرتب می‌کند): کهف/ ۳۷، قیامت/ ۱۳ و ۳۸، نازعات/ ۲۷، انفطار/ ۷، اعلی/ ۲

۶۵ ـ آفرینش خداوند بر اساس نیازهای هر آفریده است: طه/ ۵۰، فرقان/ ۴۹، نمل/ ۶۰، مرسلات/ ۲۱

۶۶ ـ خداوند هم می‌آفریند و هم می‌میراند: نحل/ ۷۰، طه/ ۵۵، انبیاء/ ۱۰۴، نمل/ ۶۴، عنکبوت/ ۱۹

۶۷ ـ آفرینش خداوند قابل توسعه و گسترش است: ذاریات/ ۴۷

۶۸ ـ آفرینش خداوند با زینت همراه است: ق/ ۶

۶۹ ـ خداوند بعضی از آفریده‌ها را می‌آفریند و آبادانی آن را به انسان واگذار می‌کند: هود/ ۶۱

۷۰ ـ خداوند بعضی از آفریده‌ها را برای آزمایش انسان‌ها می‌آفریند که البته خود انسان‌ها هم مخلوقند: هود/ ۷ و ۱۱۹، ملک/ ۲، انسان/ ۲

۷۱ ـ آنچه خداوند می‌آفریند، نشانه‌ای برای اهل ایمان است: آل عمران/ ۴۹، عنکبوت/ ۴۴

۷۲ ـ آنچه خداوند می‌آفریند، برای اهل یقین است: جاثیه/ ۴، رعد/ ۲

۷۳ ـ آنچه خداوند می‌آفریند، برای اهل تقوا دارای نشانه‌هایی است: یونس/ ۶، شعراء/ ۱۸۴

۷۴ ـ آنچه خداوند می‌آفریند، نشانه‌ای برای اهل علم است: روم/ ۲۲

۷۵ ـ آنچه خداوند می‌آفریند، نشانه‌ای برای خردمندان است: بقره/ ۱۶۴، آل عمران/ ۱۹۰، یس/ ۶۸

۷۶ ـ آنچه خداوند می‌آفریند، قابل تفکر برای متفکران است: آل عمران/ ۱۹۱، روم/ ۸

۷۷ ـ آنچه خداوند می‌آفریند، تذکری برای اهل تذکر است: نحل/ ۱۳ و۱۷، سجده/ ۴، ذاریات/ ۴۹، واقعه/ ۶۲

۷۸ ـ بعضی از آنچه خداوند آفریده، بندگان را به تفکر و اندیشه در آن دعوت کرده است: اعراف/ ۱۸۵، عنکبوت/ ۲۰، ملک/ ۳، طارق/ ۵، غاشیه/ ۱۷

۷۹ ـ در بعضی از موارد، آفرینش خداوند همراه با افعال مکملی مثل جعل (قرار دادن) و رفع (برافراشتن) است: رعد/ ۲، نازعات/ ۲۸، غاشیه/ ۱۸، انعام/ ۱، اعراف/ ۱۸۹، فرقان/ ۵۴ و ۶۲، روم/ ۵۴، فاطر/ ۱ و ۱۱، ملک/ ۲۳، انسان/ ۲، مرسلات/ ۲۱، حجرات/ ۱۳، واقعه/ ۳۶، زمر/ ۶

بدیهی است بخشی از ویژگی‌های یادشده منحصراً به خداوند متعال تعلق دارد، قدرت و امکان آن در اختیار انسان‌ها نیست و هدف از بیان همه آنها در این قسمت، ارائه و شمارش نسبتاً کامل آن ویژگی‌هاست. پس از یافتن و دسته‌بندی ۷۹ ویژگی از آفرینش در قرآن و مشخص کردن نشانی آنها در قرآن کریم، می‌توان آنها را با نگاه‌های گوناگون مجدداً دسته‌بندی کرد؛ برای مثال در یک نگاه می‌توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد؛ دسته اول آیاتی را شامل می‌شود که در آنها موضوع خلق از سوی خداوند اشاره شده؛ یعنی خالق، خداوند است و دسته دوم نیز آیاتی که در آنها موضوع خلق از سوی غیر خداوند اشاره شده؛ یعنی خالق آنها غیر خداوند است. (البته در لفظ و ظاهر امر، وگرنه تمام خلقت‌ها به خالق اصلی یعنی خداوند رجوع می‌کند)

اینک سرمایه بسیار خوبی در دستان ماست، بیش از ۳۰۰ آیه مرتبط با موضوع انتخاب کرده‌ایم، به هدف اولیه خود که «ویژگی های آفرینش در قرآن» بود، نزدیک شده‌ایم، با توجه به خواسته‌های دیگرمان می‌توانیم سراغ تفاسیر برویم، تفسیر آیات مدنظر را بیابیم و متن گفتار یا نوشتار خود را تدوین کنیم.

معرفی بعضی از منابع قرآنی برای استناد به آیات در گفتار و نوشتار

الف ـ کتب کشف‌الآیات (یافتن آیه با داشتن یک واژه)

۱ ـ المعجم الفهرس الالفاظ القرآن الکریم: محمد فؤاد عبدالباقی

۲ ـ کشف‌الآیات: سیدمحمدرضا غیاثی کرمانی

۳ ـ چگونه یک آیه را پیدا کنیم: عبدالکریم شمشیری و محمد سهیلی‌پور

البته در ابتدا یا انتهای بعضی از قرآن‌ها هم صفحاتی به همین نام یعنی کشف‌الآیات وجود دارد و می‌توان از آنها استفاده کرد.

ب ـ کتب کشف‌المطالب (یافتن موضوع با داشتن یا یافتن آیات)

۱ ـ فرهنگ موضوعی قرآن کریم: بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی، شامل هفت هزار موضوع اصلی

۲ ـ فرهنگ موضوعی آیات قرآن کریم: سیدمختار موسوی، شامل ۲۶ هزار نکته قرآنی

۳ ـ فرهنگ قرآن، زیر نظر اکبر هاشمی رفسنجانی، ۳۳ جلد و به نام دایرة‌المعارف قرآن کریم هم مشهور است.

۴ ـ هزار موضوع هزار آیه: جواد محدثی

۵ ـ چه بگوییم: محمد رحمتی شهرضا، شامل ۱۱۴ موضوع قرآنی

۶ ـ هزار و یک نکته از قرآن کریم: اکبر دهقان

۷ ـ یکصد و پنجاه موضوع از قرآن کریم و احادیث: اکبر دهقان

۸ ـ طبقات آیات: خلیل‌الله صبری (۲۶ فصل با ترجمه فارسی)

۹ ـ قرآن موضوعی، کلام خدا راه خدا: علی ابراهیمی (موضوعات قرآنی بر اساس حروف الفبا)

۱۰ ـ تفسیر واژگان قرآن کریم برگرفته از تفاسیر مجمع‌البیان و المیزان: محمد روحی و محمدتقی فیاض‌بخش

۱۱ ـ در ابتدا یا انتهای بعضی از قرآن‌ها صفحاتی با همین نام یعنی کشف‌المطالب وجود دارد و به‌طور محدود قابل استفاده است.

ج ـ کتب لغت

۱ ـ مفردات الفاظ القرآن: حسین بن محمد فضل معروف به راغب اصفهانی با ترجمه‌ها و شروح گوناگون

۲ ـ قاموس قرآن: سیدعلی‌اکبر قرشی

۳ ـ التحقیق فی کلمات القرآن: سیدحسن مصطفوی

۴ ـ فروق اللغات: سیدنورالدین جزائری

۵ ـ وجوه قرآن: حبیش تفلیسی به کوشش دکتر مهدی محقق

۶ ـ الاشباه و النظائر فی القرآن الکریم، مقاتل ابن سلیمان، ترجمه سیدمحمد روحانی و محمد علوی مقدم

د ـ کتب تفسیر قرآن به زبان فارسی

۱ ـ احسن‌الحدیث: سیدعلی‌اکبر قرشی

۲ ـ اطیب‌البیان، آیت‌الله عبدالحسین طیب

۳ ـ ترجمه المیزان: علامه طباطبایی(ره)

۴ ـ پرتوی از قرآن: آیت‌الله سیدمحمود طالقانی

۵ ـ تفسیر تسنیم: آیت‌الله جوادی آملی

۶ ـ روان جاوید: آیت‌الله محمد ثقفی تهرانی

۷ ـ کشف‌الاسرار: خواجه عبدالله انصاری

۸ ـ مخزن‌العرفان: بانو امین اصفهانی(ره)

۹ ـ منهج‌الصادقین: ملافتح‌الله کاشانی(ره)

۱۰ ـ تفسیر نمونه، زیر نظر آیت‌الله مکارم شیرازی

۱۱ ـ تفسیر نور: حجت‌الاسلام و المسلمین محسن قرائتی

۱۲ ـ تفسیر نوین، استاد محمدتقی شریعتی(ره)

ه ـ نرم‌افزارهای قرآنی مناسب برای تحقیقات قرآنی

و ـ پایگاه‌های گوناگون قرآنی مثل بلاغ balagh.ir

لازم به ذکر است نرم‌افزارهای نامبرده شامل متن قرآن، ترجمه‌های قرآن، ترتیل و تلاوت قرآن، کتب علوم قرآنی، کتب لغت، کتب تفسیر قرآن، کشف‌الآیات، کشف‌المطالب، آموزش تجوید و سایر موارد مرتبط با قرآن است.

فهرست منابع

منابعی که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در تهیه این جزوه از آنها استفاده شده است:

۱ ـ قرآن مجید، ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی

۲ ـ نهج‌البلاغه، سیدرضی

۳ ـ آشنایی با قرآن: استاد شهید مرتضی مطهری

۴ ـ استناد به قرآن کریم در کلام معصومین(ع): محمدتقی واحدیان درگاهی

۵ ـ اصول کافی: محمد بن یعقوب کلینی

۶ ـ المعجم الفهرس: محمد فؤاد عبدالباقی

۷ ـ بحارالانوار: علامه محمدباقر مجلسی(ره)

۸ ـ تحف‌العقول: ابو محمد حسن حرانی

۹ ـ تفسیر عیاشی: محمد بن مسعود عیاشی

۱۰ ـ تفسیر المیزان: علامه سیدمحمدحسین طباطبایی(ره)

۱۱ ـ تفسیر نمونه، زیر نظر آیت‌الله مکارم شیرازی

۱۲ ـ چگونه یک آیه را پیدا کنیم: عبدالکریم شوشتری و محمد سهیلی‌پور

۱۳ ـ خصائص‌الحسینیه: شیخ جعفر شوشتری

۱۴ ـ سر البیان فی علم القرآن: حسن بیگلری

۱۵ ـ شناخت قرآن از رهگذر قرآن: آیت‌الله علی کریمی جهرمی

۱۶ ـ عیون اخبارالرضا(ع): شیخ صدوق

۱۷ ـ فرهنگ لغت آموزگار: حبیب آموزگار

۱۸ ـ فرهنگ ابجدی: رضا مهیار

۱۹ ـ فرهنگ عمید: حسن عمید

۲۰ ـ فرهنگ لغات قرآن: عباس مهرین شوشتری

۲۱ ـ قرآن در اسلام: علامه سیدمحمدحسین طباطبایی(ره)

۲۲ ـ قلب سلیم: شهید آیت‌الله دستغیب(ره)

۲۳ ـ لسان‌التنزیل، مهدی محقق

۲۴ ـ ما و قرآن: سیدعلی‌اکبر پرورش

۲۵ ـ مفردات الفاظ القرآن: راغب اصفهانی

۲۶ ـ نور ملکوت قرآن: علامه سیدمحمدحسین حسینی طهرانی(ره)

علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث