قدیمی‌ترین سند در باب لیلة‌الرغائب

ماه رجب از ماه‌هاى بسيار پرفضيلت است و از روایات متعددی که معصومان(ع) درباره ماه رجب بیان کرده‌اند، می‌توان به اهمیت بالای آن پی برد. در روایتی که منسوب به پیامبر اکرم(ص) است، اولین شب جمعه ماه رجب را «لیلة الرغائب» نامند. بر اساس این روایت، یکی از اعمال این شب نیز «نماز لیلة‌الرغائب» است.

بین محدثان و عالمان شیعه و سنی نظرات متفاوتی در اعتبار این روایت وجود دارد، برخی این روایت را جعلی دانسته و در نتیجه نماز ذکرشده را هم بدعت می‌دانند و برخی روایت موردنظر را از جهت سند ضعیف دانسته، در عین‌ حال خواندن «نماز لیلة‌الرغائب» را نیز جایز می‌دانند، از سوی دیگر متأسفانه طی سال‌های اخیر، بنابر یک اعتقاد اشتباه، «لیلة‌الرغائب» را به معنای «شب آرزوها» نام‌گذاری کرده‌اند. که در ادامه به‌صورت مفصل به تبیین و توضیح مطالب بیان‌شده در مقدمه پرداخته می‌شود.

حدیث لیلة‌الرغائب به نقل از «انس بن مالک» بیان‌شده است، وی می‌گوید: پیامبر اکرم(ص) فرمود: رجب ماه خدا و شعبان ماه من و رمضان ماه امت من است.

سپس رسول‌الله فضیلت‌های این ماه را چنین برشمرده است: هر کس همه این ماه را روزه بدارد سه چیز برای او بر خداوند لازم می‌شود: همه گناهان گذشته‌اش را می‌آمرزد، در باقی‌مانده عمر او را از گناه حفظ می‌کند و برای او امانی از تشنگی در روز ترس بزرگ (قیامت) هست.

شخص ناتوانی برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا، من قادر بر روزه گرفتن تمام این ماه نیستم، حضرت فرمود: روز اول، وسط و آخر را روزه بگیرد، چون خداوند کار نیک را 10 برابر می‌کند، اما از نخستین شب جمعه این ماه غفلت نکنید که فرشتگان آن را «لیلة‌الرغائب» نامند.

پیامبر اکرم(ص) در ادامه سخن خویش فضائل این شب را نیز چنین بیان می‌فرمایند: در این زمان فرشته‌ای در آسمان‌ها و زمین نباشد مگر آنکه در اطراف کعبه جمع شوند و خدا بر آنان وارد شود و گوید: «ای فرشتگان من، هر چه می‌خواهید از من درخواست کنید» آنان می‌گویند: پروردگارا حاجت ما این است که روزه دارهای ماه رجب را بیامرزی و خدای عزوجل می‌فرماید: آن را آمرزیدم.

سپس رسول خدا(ص) علاوه بر «لیلة‌الرغائب» نمازی را برای این شب سفارش می‌کند که در کتاب‌های حدیثی شیعه و سنی به «صلاة الرغائب» مشهور است. حضرت فرمودند: هر کس نخستین پنجشنبه ماه رجب را روزه بگیرد و مابین نماز مغرب و عشاء 12 رکعت نماز دو رکعتی بخواند به این صورت که در هر رکعت یک‌مرتبه «سوره حمد» و سه مرتبه «سوره انا انزلناه» و 12 مرتبه «سوره قل هوالله احد» بخواند و بعد از نماز، 70 مرتبه «صلوات» فرستاده و سپس به سجده رود و 70 مرتبه بگوید: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ» سپس بعد از سجده، 70 مرتبه بگوید: «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيُّ الْأَعْظَمُ» دوباره به سجده رود و 70 مرتبه بگوید: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ» و در همان سجده از خدا حاجت خود را طلب کند، حاجتش برآورده می‌شود.

حضرت در ادامه فضائل بسیاری مانند بخشش تمام گناهان، شفاعت از 70 نفر و... برای کسی که این نماز را بخواند، بیان می‌کند، این نماز در شب اول قبر با نیکوترین صورت و روی گشاده و زبان فصیح به آن شخص بشارت می‌دهد و مونس او در قیامت می‌شود.

موافقین «صلاة لیلة‌الرغائب»

در بین منابع شیعه، قدیمی‌ترین کتابی که به بیان فضیلت اولین شب جمعه ماه رجب و اعمال آن پرداخته، کتاب «مفید العلوم و مبید العموم» منتسب به شخصی به نام «محمد بن عباس خوارزمی» است که این روایت را بدون سند و منبع نقل کرده است و سپس سید بن طاووس در کتاب «اقبال‌الاعمال»  بدون ذکر سند و پس از وی ابن باقی در کتاب «اختیار المصباح الکبیر» نیز روایت را بدون ذکر سند آورده است، سپس علامه حلی در اجازه به بنی زهره با ذکر سند خود تا روایت، به نقل آن پرداخته  و در کتاب منهاج الصلاح، آداب نماز لیلة الرغائب را از قول جابر بن یزید جعفی آورده است، همچنین در قرن‌های بعد عالمان و محدثانی مانند کفعمی، شیخ حر عاملی، شیخ عباس قمی و... این روایت را ذکر کرده‌اند.

ظاهراً در بین اهل سنت نیز قدیمی‌ترین منبعی که این روایت را ذکر کرده، کتاب «احیا علوم الدین» در قرن پنج هجری قمری است، غزالی بعد از ذکر روایت می‌گوید: «در نظر من این نماز مستحب است، چراکه در طول سال‌ها تکرار شده ... و مردم سرزمین قدس بر آن مواظبت کرده‌اند و به همین خاطر ترجیح دادم آن را بازگونم.

در مقابل افرادی که این روایت را ذکر و توصیه به خواندن «صلاة لیلة الرغائب» کرده‌اند، علما و حدیث‌پژوهان متعدد دیگر از شیعه و سنی به این روایت خدشه کرده‌اند. برخی از علمای شیعه معتقدند که این نماز از طریق اهل سنت وارد کتاب‌های شیعه شده است. علامه مجلسی در کتاب «زاد المعاد» بعدازاینکه اجمالاً نماز هر شب ماه رجب را بیان می‌کند، می‌نویسد: «بعضی از نمازهای ذکرشده برای شب‌های ماه رجب طولانی است و باید بین نماز مغرب و عشا خوانده شود و ناچار بعد از داخل شدن وقت نماز عشا خوانده می‌شود و این خالی از اشکال نیست، به این جهت و به دلیل عامی بودن سند، نماز لیلةالرغائب را در این رساله ذکر نکردم»

مرحوم علامه محمدتقی شوشتری نیز این حدیث را به دلیل اینکه اهل سنت آن را نقل کرده‌اند، غیر معتبر و غیرقابل‌اعتماد می‌داند.

آیت‌الله فاضل لنکرانی در جواب سؤال از مستحب بودن «نماز لیلةالرغائب» در اولین شب جمعه از ماه رجب و روزه روز پنج‌شنبه قبل از آن می‌گوید: «فضیلت لیلة الرغائب و روزه روز پنج‌شنبه قبل از آن را، علامه مجلسی در اجازه علامه به بنی زهره و از کتاب اقبال روایت کرده که در اعتبار هر دو روایت تأمل و اشکال است و لذا حکم به استحباب نماز لیلةالرغائب و روزه روز قبل از آن مشکل است».

در میان محدثان و علمای اهل سنت نیز برخی این حدیث را نپذیرفته‌اند، به‌عنوان‌مثال: «ابن اجوزی» بعد از نقل حدیث با متنی شبیه آنچه سید بن طاووس نقل کرده است، می‌گوید: «این حدیث به نام رسول خدا(ص) است و ابن جهیم متهم به این جعل است که او را درغگو می‌دانند» وی در ادامه می‌گوید: «واضع این حدیث از بدعت‌گذاران است»،  همچنین ابن اثیر از دیگر علمای اهل سنت است که این حدیث را جعلی می‌داند و ابن حجر هم سند حدیث را ضعیف می‌داند.

«نووی» در شرح صحیح مسلم می‌نویسد: نماز لیلة الرغائب بدعت و نتیجه آن، گمراهی و جهالت و در آن امور غیرمشروع و ناپسند روشن و واضحی است.

بنابراین تعابیر بیان‌شده از عالمان و محدثان شیعه و سنی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود: 1- برخی، این حدیث را پذیرفته و حکم به جواز و استحباب خواندن این نماز داده‌اند. 2- عده‌ای این حدیث را جعلی دانسته و قائل به بدعت «صلاة لیلة الرغائب» شده‌اند و 3- برخی دیگر این حدیث را نامعتبر دانسته، اما عمل کردن به آن را نیز به‌قصد رجاء جایز می‌دانند.

به نظر می‌رسد از مجموعه سخنان چنین بتوان برداشت کرد که تنها اشکال این حدیث، ضعف سندی آن است و دلیلی بر جعلی بودن آن وجود ندارد، به‌عبارت‌دیگر هرچند از جهت سند ضعیف است، اما ضعف سند دلیل بر جعلی بودن و کذب نیست، بلکه باید گفت صحت روایت یادشده ثابت نشده است و در نتیجه بر اساس «ادله تسامح در سنن» تا زمانی که یقین به بطلان آن روایات مستحبه نباشد، می‌توانیم به محتوای آن عمل کنیم. «ادله تسامح در سنن» عنوانی است برای مجموعه روایاتی که می‌گویند هر عبادت مستحبی که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) واردشده است، اگر کسی به آن عمل کند امید است به ثواب‌های وعده داده‌شده بر آن عبادت برسد، بنابراین می‌توان گفت که این نماز را باید به‌قصد رجا و امید به ثواب و پاداش وعده داده‌ شده در روایت به‌جا آورد.

معنای واژه رغائب

یکی از کلمات کلیدی در فهم این حدیث، معنای واژه «رغائب» است. در میان عوام و برخی خواص مشهور است که «رغائب» به معنای آرزوهاست و به همین دلیل در سال‌های اخیر، بین مردم «لیلة‌الرغائب» به شب آرزوها شهرت یافته است. وجود رسانه‌ها نیز در ترویج این نظر تأثیر زیادی داشته است، به‌گونه‌ای که دیگر عموم مردم، شب جمعه نخست ماه رجب را به شب آرزوها می‌شناسند، البته در توضیح شب آرزوها نیز بیشتر به بیان درخواست‌های دینی از خداوند اشاره می‌شود که در حقیقت، این نوع درخواست، همان دعا است نه آرزو.

یکی از مسائلی که در آسیب‌شناسی ترجمه متون آیات و روایات به فارسی باید موردتوجه قرار بگیرد، آسیب «فارسی‌زدگی» است. کلمات متعددی وجود دارد که از عربی به فارسی راه‌ یافته‌ و معنای جدید یافته‌اند، اما برخی از افراد با شنیدن آن کلمه در زبان فارسی، فوراً معنای متداول فارسی را به‌جای معنای اصلی واژه قرار می‌دهند و همین سبب فهم ناصحیح از معنای آیه یا روایت می‌شود.

به نظر می‌رسد در معنای واژه «رغائب» نیز چنین اشتباهی صورت گرفته است. در کتاب‌های لغت، «رغائب» به معنای آرزو معنا نشده است، بلکه به عطا و بخشش فراوان و بزرگ  و یا اموال نفیس و ارزشمند که مطلوب همه است و همگان به آن تمایل دارند و یا به معنای عطای بسیار به جهت مطلوبیت و یا به جهت زیادی و وسعت آن است «رغیبه» گفته می‌شود و جمع آن َرغائب است، گاه به معنای ثواب عظیم نیز به کار می‌رود و لیلة‌الرغائب را نیز به این جهت چنین نامیده‌اند که در این شب خداوند به هر آن‌که بخواهد، بسیار عطا کند، به‌عبارت‌ دیگر «رغائب» به معنای ثواب مورد رغبت و امید است.

طریحی می‌گوید: نماز رغائب یعنی نمازی که برای آن ثواب زیادی امید می‌رود و آن نمازی است که در نخستین جمعه ماه رجب به جا آورده می‌شود، بنابراین معنای «رغائب» هیچ ارتباطی با آرزوها ندارد، بلکه به بخشش و عطاهای بزرگ و فراوان و همچنین ثواب عظیم و بزرگ اطلاق می‌شود.

منابع:

کتب بحارالانوار، مفید العلوم و مبید الهموم ، الاقبال بالاعمال الحسنة، اختیار المصباح الکبیر، منهاج الصلاح فی اختصار المصباح، البلد الامین، وسائل الشيعة ، زاد المعاد، النجعه فی شرح اللمعه، جامع المسائل جامع الاصول فی احادیث الرسول، لسان المیزان،  تفسير روح البيان،