حقوق و تکالیف پدران از منظر اسلام
در آیات آسمانی قرآن، حقوقی همچون نیکی کردن، گفت‌وگوی کریمانه، فروتنی و طلب دعا برای پدر برشمرده شده و از سوی دیگر، دین اسلام برای پدران در ساحت‌های گوناگون تربیتی، نقش و جایگاه ویژه قائل است.
خانواده پسندیده‌ترین بنا از منظر اسلام و جایگاه اصلی تربیت دینی، معنوی و فرهنگی فرزندان محسوب می‌شود. در فرهنگ غنی اسلام، نقش خانواده در اعتلای شخصیت انسان‌ها و نجات آنها از گمراهی و ضلالت بسیار برجسته است.
در این میان، پدر رهبری و مدیریت خانواده را بر عهده دارد و نماد اقتدار و فداکاری به شمار می‌رود. جایگاه پدر نزد خدای متعال آن‌قدر عظیم است که در آیات قرآن مجید به پدر سوگند یاد شده (بلد، ۳) و از فرزندان خواسته شده تا از او اطاعت کنند و در همه حال، خصوصاً در سنین کهولت، احترام او را نگه دارند.
از سوی دیگر، پدر در تربیت فرزندان جایگاه مبرزی دارد و به‌منزله راهنما و معلم، مرشد فکری و عملی و الگوی رفتاری فرزند است و کودکان محبت، شفقت، وفاداری، رشادت، شهامت، ادب، تواضع، عزت نفس، پشتکار و... را از او می‌آموزند.
پدری و عهده‌دار بودن سرپرستی فرزندان، مسئولیتی خطیر و موفقیت در آن مستلزم آگاهی، فداکاری و اعتقاد است. به فرموده پیامبر(ص)، پدر مسئولیت دارد تا اعتماد را درون خانواده بیاورد، زمینه را برای استقلال و آزادی فرزندان فراهم و مخاطرات را از آنها دور کند. پدر باید محیط خانه را به محلی برای آزادی فکر و خلاقیت فرزندان مبدل سازد و این مهیا نمی‌شود، مگر در فضایی آرام و به دور از مشاجره و ناسازگاری.
حضرت علی(ع) در فرازی از خطبه قاصعه از محیطی که خود در آن رشد و پرورش یافت، سخن گفته و زمینه تربیتی مناسبی را که رسول خدا(ص) برای ایشان فراهم آورد، تبیین کرده و می‌فرماید: «خداوند بزرگترین فرشته خود یعنی جبرائیل را مأمور تربیت پیامبر گرامی کرد تا شب و روز، او را به راه‌های بزرگواری، راستی و اخلاق نیکو راهنمایی کند و من همواره با پیامبر بودم، چونان فرزندی که همراه مادر است. پیامبر هر روز نشانه تازه‌ای از اخلاق نیکو را برایم آشکار می‌کرد و به من فرمان می‌داد که به او اقتدا کنم.»
جایگاه پدر در آیات قرآن
پدر و مادر مهم‌ترین ارکان در نظام خانواده هستند که هرکدام از حقوق ویژه‌ای برخوردارند و رعایت این حقوق سبب استحکام بنیان خانواده می‌شود. در اسلام هیچ بنایی محبوب‌تر از خانواده نیست. اسلام زندگی خانوادگی را بر مبنای حقوق و مسئولیت‌ها قرار می‌دهد؛ یعنی هر عضو خانواده علاوه بر برخورداری از حقوق ویژه، موظف به انجام مسئولیت‌هایی نیز است. احترام فرزندان به حقوق والدین، به‌ویژه حق پدر سبب تقویت بنیان خانواده در پیشبرد اهداف متعالی آن می‌شود.
در آیات آسمانی قرآن، حقوقی به شرح زیر برای والدین منظور شده است:
نیکی کردن
قرآن مجید معمولاً احترام و احسان به والدین را در کنار سفارش به توحید قرار داده، مثلاً خداوند در آیات ۲۳ سوره اسرا، ۳۶ سوره نساء، ۸۳ بقره و ۱۵۱ انعام، پس از بیان موضوع توحید، نیکی به والدین را مقرر فرموده است. از این آیات چنین استفاده می‌شود که بعد از خداوند سبحان، پدر و مادر بزرگترین حق را بر فرزند دارند و خداوند متعال لزوم اطاعت از آنها را پس از دعوت به عبادت خود قرار داده است. پدر و مادر بهمثابه مجرای خلقت فرزندان هستند و زحمات فراوانی در تربیت آنها متحمل می‌شوند، لذا باید مورد سپاس و اطاعت قرار گیرند.
گفت‌وگوی کریمانه
یکی از شیوه‌های تکریم پدر و مادر، گفت‌وگوی مؤدبانه و تعامل کریمانه با آنهاست، چنانکه خداوند این موضوع را در آیه ۲۳ سوره اسرا متذکر شده است. در آیه ۱۰۰ سوره یوسف نیز چنین روایت شده که حضرت یوسف بعد از ورود پدر و مادرش به سرزمین مصر به آنها عزت و احترام ویژه نهاد و آنان را روی تخت نشاند. خداوند در آیه ۱۵ سوره لقمان نیز چنین می‌فرماید: «اگر پدر و مادر تلاش کردند چیزی را که به آن علم نداری، از آن روی که وجود ندارد، شریک من سازی، از آنان پیروی مکن. البته در کارهای دنیا با آنان به نیکی معاشرت کن و در حقشان ستم و خشونت روا مدار» و به این ترتیب، ادب‌ورزی نسبت به پدر و مادر امری ضروری برای فرزند شمرده شده است.
فروتنی و طلب دعا
قرآن در آیه ۲۴ سوره اسرا چنین می‌فرماید: «از سر مهربانی بال فروتنی را بر والدین بگستر و بگو پروردگارا، بر آنان رحمت آور، چنانکه مرا در کودکی پرورش دادند.»
جایگاه پدر در روایات معصومین(ع)
در کلام معصومین(ع) نیز موضوع تکریم پدر و مادر و ضرورت تعامل کریمانه با آنها به‌وفور قابل رؤیت است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «خشنودی خدا در خشنودی پدر و مادر است و دلگیری وی دلیل دلگیری آنهاست.» همچنین امام سجاد(ع) در روایتی چنین بیان می‌کند: «حق پدرت این است که بدانی او ریشه تو و تو شاخه او هستی و بدان که اگر او نبود، تو نبودی. پس هرگاه درخواست نعمتی یافتی که شادمانت کند، بدان که پدرت برای تو، ریشه آن نعمت است و حمد خدای به جا آور و به اندازه آن نعمت از او شکرگزار باش.»
امام جواد(ع) نیز به نقش و جایگاه بی‌بدیل پدر در خانواده و تربیت فرزند اذعان داشته و می‌فرماید: «بر تو باد فرمان‌برداری از پدر و نیکی به وی و فروتنی و خاکساری در برابر او و بزرگ داشتن و گرامی داشتن او و نیز آرام سخن گفتن در حضورش، زیرا پدر ریشه و پسر شاخه اوست. اگر پدر نبود، خدا پسر را هم تقدیر نمی‌کرد. اموال، آبرو و جانتان را برای پدران بذل کنید که جان و مال تو برای پدر است. پس در دنیا از پدران به نیکی پیروی کنید و پس از مرگشان برای آنان دعا و طلب رحمت کنید. البته این به آن معنا نیست که پدر حق جفا بر فرزند داشته باشد، بلکه اگر جفا کند، گرفتار عاق فرزند می‌شود.»
همچنین ایشان در روایتی دیگر، ضمن توصیه به دعا برای پدر پس از مرگ وی می‌فرماید: «هر کس در حیات پدرش به او نیکی کند، ولی پس از وفاتش برای او دعا نکند، خدا او را قاطع رحم نام می‌نهد.» امام باقر(ع) نیز در این زمینه می‌فرماید: «اگر کسی نسبت به والدین خود در زمان حیات آنها نیکوکار باشد، ولی پس از مرگ آنان بدهکاری‌شان را نپردازد و برای آنان استغفار نکند، خدا او را عاق والدین به شمار می‌آورد.»
وظایف تربیتی پدر در اسلام
فراموش شدن وظیفه‌های تربیتی پدران و کمرنگ شدن نقش تربیتی آنان در دوره معاصر، آثار و عواقب ناگواری در شخصیت کودکان، محیط خانواده و فضای جامعه در پی داشته است. در آموزه‌های اسلام، وظیفه‌های تربیتی پدر در ابعاد گسترده و در مراحل گوناگون زندگی کودک تبیین شده که با مراجعه به آیات و روایات و متون دینی قابل استقصا است. نقش پدر در ساحت‌های گوناگون تربیتی اعم از تربیت عاطفی، اجتماعی، دینی و مذهبی بسیار قابل توجه به نظر می‌رسد که در ادامه به‌صورت اجمال مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
تربیت عاطفی
کودکان به محبت و توجه دیگران بسیار حساس هستند، از این‌رو در روایات و سیره عملی معصومین(ع) محبت به آنها بسیار مورد تأکید قرار دارد. یکی از ابعاد مدیریت پدر در خانواده، مدیریت عاطفی این نهاد است. جریان متعادل محبت در فضای خانواده و توزیع عادلانه آن از جمله وظایف اصلی پدران به شمار می‌رود. در این راستا امام صادق(ع) می‌فرماید: «خدا پدر را به‌واسطه شدت محبت او به فرزندش مورد رحمت قرار می‌دهد.» هرچند متأسفانه این نقش در روزگار ما به علت اشتغال زیاد پدران و یا برداشت‌های غلطی همانند اینکه پدر باید در خانواده صرفاً مظهر اقتدار باشد، به دست فراموشی سپرده شده و یا پدران سهم اندکی در آن دارند، اما این وظیفه مهم هیچ‌گاه نباید از سوی آنها مورد غفلت واقع شود. اظهار محبت به کودکان از سوی پدر باید از همان لحظات اولیه تولد با نوازش، در آغوش گرفتن، بوسه و لبخند آغاز شود و با گفت‌وشنودهای مؤثر، هدیه دادن‌ها، هم‌بازی شدن‌ها، حضور گرم در محیط خانه، معاشرت و احترام گذاشتن استمرار یابد.
در روایات آمده است که پیامبر(ص) امام حسین(ع) را می‌بوسید. در این هنگام، شخصی رسید و عرض کرد: من دارای ۱۰ فرزند هستم و تاکنون هیچ‌کدام را نبوسیده‌ام. رنگ چهره پیامبر(ص) تغییر کرد و فرمود: «اگر خداوند رحمت و مهربانی را از قلب تو ریشه‌کن کند، تو چه خواهی کرد. هیچ می‌دانی هرکس به کودکان مهربانی نکند و بزرگترها را عزیز نشمارد، از ما نیست.» در روایات، نگاه محبت‌آمیز پدر به فرزند، عبادت محسوب شده است. البته باید حد اعتدال در محبت رعایت شود. همچنین در ابراز محبت به فرزندان، رعایت عدالت بین آنها مدنظر قرار گیرد. علاوه بر این باید از محبت مشروط پرهیز کرد تا کودک طعم طبیعی و اصیل محبت را دریافت کند و مجبور به تملق‌گویی، فریب‌کاری و دروغ‌گویی نشود.
تربیت اجتماعی
پدر بهمثابه حلقه اتصال خانواده با جامعه، بیشترین نقش را در تربیت اجتماعی فرزندان و ایجاد مهارت‌های اجتماعی در آنان دارد. مهارت‌های اجتماعی شامل همکاری و کمک به دیگران، گفتار مناسب، مسئولیت‌پذیری، همدلی و خویشتن‌داری است. پدر برای تقویت این مهارت‌ها می‌تواند با روش‌هایی همچون مشورت با فرزندان، سپردن مسئولیت به آنها، یاری کردن‌شان در انتخاب‌ها خصوصاً انتخاب دوست، آموزش احترام گذاشتن به دیگران و تشویق به پیشی گرفتن در انجام امور خیر، تمرین صبر بر مشکلات و...، فرزندان را در رسیدن به اهداف تربیت اجتماعی یاری دهد.
تربیت دینی
یکی دیگر از وظایف پدر، تربیت دینی و مذهبی فرزندان است. پدر برای تربیت فرزندانی صالح باید تغذیه حلال و طیب آنها را مورد مداقه قرار داده و مبانی اعتقادی را به آنها آموزش دهد. همچنین آموزش عملی فرایض و آداب دینی، یکی دیگر از وظایف پدر برای تربیت دینی فرزند است. در منابع دینی به منظور کسب موفقیت والدین و خصوصاً پدر در تربیت عاطفی، اجتماعی و دینی فرزندان، رعایت ضرورت‌هایی مانند احترام به فرزند و تکریم او، ایجاد ارتباط کلامی مستمر، مثبت و مؤثر با فرزندان، دانش‌افزایی پدران در امر تربیت، انتظار بجا از فرزند و زمان‌شناسی و استفاده از فرصت‌ها، همواره مورد تأکید بوده است.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
