عاشوراشناسی؛ از گفتار تا کردار امام حسین(ع) + فیلم

در بین وقایع تاریخ اسلام، کمتر واقعه‌ای به گستردگی، تأثیرگذاری و ماندگاری عاشورا می‌توان یافت. واقعه‌ای که سراسر دنیا را به جوش و خروش درمی‌آورد و همه ساله مراسم سوگواری و عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) با شور و شکوه فراوان برگزار می‌شود. چنین واقعه باشکوهی با نقش مهمی که در حیات مسلمانان داشته است، شایسته بررسی و مطالعه علمی از زوایای گوناگون است تا بیش از پیش شناخته شود.

سیدمحمود نجاتی‌حسینی، دین‌پژوه و مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران به مناسبت ماه محرم در سلسله مباحثی با عنوان «جامعه‌شناسی تاریخی - دینی عاشورا» که به همت ایکنا ضبط شده است، به بیان نکاتی درباره فرآیند عاشورا از نگاه تاریخی و جامعه‌شناسی پرداخته است که فیلم و متن جلسه چهارم را در ادامه می‌بینید و می‌خوانید.

در جلسات قبل گفته شد که طبق ملاحظات جامعه‌شناسی تاریخی - دینی عاشورا، باید عناصر گوناگونی را در یک مدلی که فضای مفهومی عاشوراشناسی، حسین‌شناسی، محرم‌شناسی و کربلاپژوهی است وارد کنیم که مانند معادله و ماتریسی می‌ماند که پر از این عناصر است. یکی از این عناصر، جامعه‌شناسی تاریخی است که شکل‌گیری پدیده‌ها را در طول تاریخ با نگاه اجتماعی مورد ملاحظه قرار می‌دهد و ارتباط بین عوامل اجتماعی و اقتصادی، سیاسی، حقوقی و فرهنگی را مورد توجه قرار می‌دهد. مثلاً در مورد عاشورا حتماً باید ملاحظات اقتصاد سیاسی که جزء برنامه‌های کاری رژیم وقت یعنی خلافت یزیدی و قبل از او خلافت معاویه‌ای است و پیشتر از او خلافت ابوسفیانی است را مورد ملاحظه قرار دهیم.

بخشی از این عناصر جغرافیایی است، یعنی وابسته به ملاحظات توپوگرافیک و ملاحظات مربوط به سرزمین است؛ چرا این حادثه در سرزمین دیگری اتفاق نیفتاد و چرا باید در کربلا اتفاق می‌افتاد که خود بافتار تاریخی و تمدنی خاصی دارد و در حقیقت بخشی از تمدن بزرگ بین‌النهرین است که نبرد‌های آرماگدونی خیر و شر در آنجا اتفاق می‌افتد که بزرگترین نبردش در طول تاریخ، نبرد ابراهیم با بت‌پرستی و بعد اسماعیل و بعد هم پیامبر اسلام(ص) در سرزمین عربی با بت‌ها، کفر و شرک قریش و عرب جاهلی است. همه این‌ها عناصری است که باید دیده شود.

بخش جامعه‌شناسی دینی آن که شاید بخش مهمتری است و بخش جغرافیای تاریخی و فرهنگی که به نظر من می‌تواند مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی دینی باشد، به دنبال این است که الهیات و دین‌شناسی و باورشناسی کنشگران عاشورا و در رأس آن‌ها نقطه ارشمیدسی حادثه که امام حسین بن علی است، این را به تصویر بکشد که به نظر من در مطالعات سنتی درباره آن توجه شده است، اما از منظری که ما نگاه می‌کنیم، خیلی کمتر به آن توجه شده است. بنابراین باید انسان‌شناسی دینی که حاکم بر کنشگران عاشورا، محرم و جغرافیای کربلاست، به ویژه نقطه ارشمیدسی و رهبری آن را بیشتر مورد توجه قرار دهیم.

در همین زمینه جامعه‌شناسی دینی با ملاحظات خاص خود به باورشناسی حسین بن علی ورود پیدا می‌کند و باور‌هایی که حسین بن علی در مورد امامت، ولایت، نسبت انسان با انسان، نسبت انسان با خداوند و حتی تأثیر دین بر زندگی اجتماعی دارد، باید مورد توجه قرار گیرد.

نکته دیگر این است که گفتارشناسی حسین بن علی، طی فرآیند عزیمت از مدینه به سمت کربلا که در «موسوعةالحسین»، کتابی که با عنوان فرهنگ حسین ترجمه شده است، از حیث تحلیل متن، محتوا و هرمنوتیک الهیاتی و دینی که روش‌های جدیدی هستند و ما را با افق‌های جدیدتری آشنا می‌کنند، باید مورد توجه قرار دهیم.

کردارشناسی حسین بن علی و یا پراکسیولوژی که امام حسین(ع) در عاشورا و پروسه جغرافیای تاریخی و عزیمت از مکه به مدینه و از مدینه به کربلا دارد نیز باید مورد توجه قرار گیرد که در حد وسعمان به آن نیز توجه می‌کنیم و عناصر اصلی آن را برمی‌شمریم.

گفتمان عقیدتی که نقطه عزیمت و نقطه اتکای امام حسین(ع) است، نیز از نظر جامعه‌شناسی دینی باید مورد توجه قرار گیرد. گفتمان امامت در ادامه نبوت است که بخش مهمی از الهیات قرآنی است و در جلسه بعدی بیشتر درباره آن صحبت خواهیم کرد.