عبودیت با امنیت در قرآن با هم گره خورده‌اند

به گزارش ایکنا از قزوین، حجت‌الاسلام‌ والمسلمین عباس پسندیده، رئیس پژوهشکده اخلاق و روان‌شناسی اسلامی، در وبینار تحلیل روانشناختی دعای مجیر که شب گذشته، ۲۶ فروردین به همت گروه درمان چندبعدی معنوی خداسو از سوی مرکز خدمات مشاوره و روانشناسی «طلیعه سلامت» برگزار شد، گفت: در این جلسه می‌خواهیم در مورد اسم‌های «مؤمن» و «مهیمن» صحبت کنیم. نام «مؤمن» بعد از «سلام» در دعا آمده و این دو نام مرز بسیار باریکی با هم دارند؛ صفت مؤمن درمورد انسان برای عموم مردم آشناست و به این معناست که انسان مؤمن خداوند متعال را تصدیق می‌کند و از اثرات آن این است که انسان در منطقه امن قرار می‌گیرد.

وی ادامه داد: اما وقتی صحبت از مؤمن بودن خدا می‌شود باید به نکات دیگری توجه شود. در منابع لغت گفته شده مؤمن بودن خدا به این معناست که خداوند وعده‌هایی که به بندگانش داده است را تصدیق می‌کند و به عبارتی خلف وعده نمی‌کند. معنای دیگری که وجود دارد این است که خدا بندگان را ایمنی می‌بخشد و این همان معنایی است که در دعای مجیر به دنبال آن هستیم (أَجِرْنَا مِنَ النَّارِ يَا مُجِيرُ).

این استاد دانشگاه اظهار کرد: پیش از گفتیم که در دنیا وقتی در نار هستیم، در قیامت هم در نار خواهیم بود و این نارِ نفس و نارِ خود در برابر خدا اگر زدوده شود یا خاموش شود و وجود انسان تسبیح شود، سراسر امن خواهد شد و همین وجود باعث تجلی بهشت می‌شود. در حقیقت بهشت در قیامت، تجلی شده خود انسان است و خود انسان و وجودش در قیامت در قالب فضای وسوسه انگیز و غیرقابل توصیف در می‌آید.

وی تصریح کرد: واژه کلیدی در اینجا «خوف» است، برای انسان تهدید کننده‌هایی است که منجر به ایجاد ترس و تهدید سرنوشت می‌شود و وقتی از بین می‌رود امنیت شکل می‌گیرد در نتیجه آنکه امنیت ایجاد می‌کند و ایمنی بخش است و همه وعده‌هایی که داده است را تصدیق می‌کند همان مؤمن است.

پسندیده گفت: تعابیر زیبایی درباره صفت مؤمن آمده است. امام صادق می‌فرمایند «سُمِّی اَلْبَارِئُ عَزَّ وَ جَلَّ مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یؤْمِنُ مِنْ عَذَابِهِ مَنْ أَطَاعَهُ» یعنی خداوند کسی را که اطاعت او را می‌کند از عذاب و نار ایمنی می‌بخشد. گفتیم انسان موجودی مطیع است و فرمانروا نیست و می‌تواند مطیع نفس خود یا مطیع خدا باشد که اطاعت از نفس تبدیل به نار و دوزخ و اطاعت از خدا منجر به بهشت می‌شود و خداوند در این روایت مؤمن خوانده می‌شود زیرا مؤمنان را از عذاب نجات می‌بخشد و ادامه می‌فرماید، «سُمِّی اَلْعَبد مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یؤْمِنُ عَلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیجِیزُ اَللَّه أَمَانَهُ» مسلمان‌ها می‌توانند ایمنی ببخشند یعنی اگر یکی از مشرکین خواست بیاید به بلاد مسلمین و تحقیقی بکند، حتی اگر یک مسلمان به او امان بدهد این امان از طرف حکومت اسلامی و خدا مورد پذیرش است.

وی بیان کرد: از نکات جالب این است که در قرآن عبودیت با امنیت با هم گره خورده‌اند، در سوره قریش خداوند متعال فرمودند «فَلْیعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیتِ» پس باید خداوند این خانه را بپرستند «الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ» همان [خدایی] که در گرسنگی غذایشان داد و از بیم [دشمن] آسوده خاطرشان کرد. خدایی که شما را از جوع رهانده، به این خدا ایمان بیاورید و این آیه یه این نکته اشاره دارد که حتی اگر در سرزمینی که فرعون آن را مدیریت می‌کند هستید آنچه باعث ایجاد ایمنی در آنجا می‌شود خداوند متعال است ولی ما گاهی تصور می‌کنیم، که خودمان ایمنی بخش هستیم و ما هستیم که می‌توانیم امنیت ایجاد کنیم مثل زمانی که خرمشهر آزاد شد و حضرت امام فرمودند خدا بود که خرمشهر را آزاد کرد. بنابراین هر امنیتی فقط توسط خداوند متعال تحقق می‌یابد و در بحث تسبیح به این نکته مهم دقت کنیم که هر امنیتی غیر از خدا، ناامنی است و حتی اگر در ظاهر و یا در ابتدا در امنیت کسی باشیم و تصور کنیم که در امنیت هستیم، در پایان اینگونه نخواهد ماند.

آیا بین ترس‌ انسان و ایمنی بخشی خدا موازنه است؟

رئیس پژوهشکده اخلاق و روان‌شناسی اسلامی اظهار کرد: امام کاظم(ع) در روایتی به نکته دیگری اشاره می‌کنند که مؤمن بودن خداوند و امنیت بخشی او را مورد توجه قرار می‌دهد. هشام یکی از یاران امام کاظم(ع) فردی است که حضرت بحث‌های عقلی را برای او معرفی می‌کند. در این مباحث حضرت می‌فرمایند «لم یومن الخائفین به قدر خوفهم» که اینجا دوباره تسبیحی رخ می‌دهد. ما به عنوان انسان ترس‌هایی داریم، آیا بین ترس‌های ما و ایمنی بخشی خدا موازنه است؟ که امام کاظم(ع) می‌فرمایند که اینگونه نیست بلکه خداوند به اندازه کرم خودش ایمنی می‌دهد یعنی اگر ترس ما ۱۰ باشد خدا به اندازه ترس ما ایمنی نمی‌بخشد بلکه به اندازه کرم خودش ایمنی می‌بخشد که این بحث بسیار مهمی است و این خدا واقعاً جای تسبیح دارد.

وی گفت: در برخی از آیات قرآن آمده که خداوند به مؤمنین امنیت می‌دهد در آیه ۵۵ سوره نور آمده «وَعَدَ اللهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لا یشْرِکونَ بی شَیئاً وَ مَنْ کفَرَ بَعْدَ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ». خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند وعده داده است که به‌یقین، خلافت روی زمین را به آنان خواهد داد، همان‌گونه که به پیشینیان آن‌ها خلافت بخشید؛ و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، بر ایشان پابرجا و ریشه‌دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدّل می‌کند، [به‌گونه‌ای] که فقط مرا می‌پرستند و چیزی را همتای من قرار نخواهند داد و کسانی که پس از آن کافر شوند، آن‌ها همان فاسقانند.

دانشیار گروه روانشناسی دانشگاه قرآن و حدیث قم خاطرنشان کرد: این آیه به این معناست که خدا به اهل ایمان قدرت می‌بخشد و دین در جامعه اجرا می‌شود و نگرانی تبدیل به امنیت می‌شود لَیبَدِّلَنَّهُمْ دو نشانه تبدیل دارد یعنی خدا حتماً نگرانی را تبدیل به امنیت می‌کند زیرا جامعه دینی جایی است که مردم وقتی به امنیت می‌رسند بندگی خداوند افزایش پیدا می‌کند نه غفلت و کفران به معنای ندیدن خدا و در این جامعه افراد به دنبال خوشگذارنی نیستند.

وی ادامه داد: یکی از بحث‌های مهم تفاوت بین مؤمن و سلام است، گاهی در زندگی خوف، نگرانی و اضطراب در مورد آینده وجود دارد و گاهی چیزهایی از قبیل آسیب و نقص و بیماری نصیب انسان می‌شود، وقتی انسان از نقص و کاستی بری است صحبت از «سلم» و وقتی از اضطراب و خوف آینده بری باشد صحبت از «امنیت» است.

این استاد دانشگاه بیان کرد: حضرت رسول (ص) می‌فرمایند مؤمن کسی است که به دیگران امنیت می‌بخشد بنابراین اگر می‌خواهیم ببینم مؤمن هستیم یا نه باید ببینیم دیگران نسبت به ما چه فکری دارند؟ و همچنین گفته شده و مسلم کسی است که دیگران از دست و زبان او سالم هستند. بنابراین مؤمن کسی که دیگران در کنار او نگران ابرو، امنیت، جان و... خود نیستند.

وی افزود: حضرت رسول در مورد سه دسته مسلمان، مؤمن و متقی صحبت کرده‌اند و در رابطه هر کدام نکته‌ای را گفته‌اند. کسی «مسلمان» نیست مگر مردم در کنار او سالم باشند یعنی وقتی وجود فرد سلم است دیگران می‌دانند که از دست او به سلامت می‌توانند عبور کنند. کسی به درجه «ایمان» نمی‌رسد مگر اینکه برادران، خواهران و همسایگان وی از آسیب او احساس امنیت می‌کنند، فرد متقی از بدی‌ها دور می‌شود. چطور ممکن است کسی مسلمان باشد درحالی‌که مردم از دست او سلامت ندارند و چگونه ممکن است مؤمن باشی درحالیکه مردم از دست تو در امان نیستند و چگونه ممکن است متقی باشی و خودمهارگری داشته باشی در حالیکه مردم از تو دوری می‌کنند تا از تو آسیب نبینند. حضرت رسول فرمودند؛ بدترین انسان کسی است دیگران برای اینکه از شر او در امان باشند به او احترام می‌گذارند.

پسندیده خاطرنشان کرد: بنابراین معنای مؤمن بودن خدا این است که امنیت‌بخش است و به وعده‌هایی که داده است عمل می‌کند و هر امنیتی که ما داریم از خداوند است و خداوند نه تنها به اندازه نگرانی‌های ما ایمنی می‌بخشد بلکه به اندازه کرم خودش ایمنی می‌بخشد که نکته مهم در این بحث آن است که دیدیم و شنیدیم می‌گویند در آمریکا امنیت اجتماعی کمتر از ایران است اما احساس امنیت بیشتر است و در مورد خدا هم، خدا به اندازه کرمش امنیت می‌بخشد اما ما آن را ادراک نمی‌کنیم که لازم است در مباحث روانشناسی به آنها توجه شود.