چند نکته درباره دعای ۴۴ صحیفه سجادیه

در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه آمده است: «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ‌، وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ‌ لِنَکُونَ لِإِحْسَانِهِ‌ مِنَ اَلشَّاکِرِینَ‌، وَ لِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِکَ جَزَاءَ اَلْمُحْسِنِینَ‌؛ ستایش ویژه خداست که ما را به سپاسگزاری‌اش هدایت فرمود و ما را درخور سپاس قرار داد، برای اینکه از شکرگزاران احسانش شویم؛ تا در برابر این سپاس و شکر، پاداش نیکوکاران را به ما عطا کند.» زینب مرادی، مدرس صحیفه سجادیه در یادداشتی که در چند شماره در اختیار ایکنای قزوین قرار داده است، به شرح دعای ۴۴ صحیفه سجادیه پرداخته است که اولین شماره آن تقدیم مخاطبان می‌شود.

عنوان دعای ۴۴ صحیفه سجادیه «وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ» است. امام سجاد(ع) این دعا را با حمد شروع می‌کنند «اَلْحَمْدُلِلَّهِ اَلَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ‌؛ حمد خدایی را که ما را با حمد خودش آشنا کرد و یا به حمد خودش هدایتمان کرد.»

اگر خدا، ما را به حمد خودش هدایت و آشنا نمی‌کرد چه اتفاقی می‌افتاد؟ در دعای اول صحیفه سجادیه آمده است «لَتَصَرَّفُوا فِی مِنَنِهِ فَلَمْ یَحْمَدُوهُ‌، وَ تَوَسَّعُوا فِی رِزْقِهِ فَلَمْ یَشْکُرُوهُ‌؛ در عطایا و نعمت‌هایش، دخل و تصرف می‌کردند و او را سپاس نمی‌گزاردند و روزی‌اش را به فراوانی هزینه می‌کردند و به شکر عنایاتش برنمی‌خاستند.»

شکر و حمد نکردن چه ثمره‌ای برایمان داشت؟ پاسخ این سؤال در دعای اول صحیفه سجادیه آمده است: «وَ لَوْ کَانُوا کَذَلِکَ‌ لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ اَلْإِنْسَانِیَّةِ إِلَی حَدِّ اَلْبَهِیمِیَّةِ‌ فَکَانُوا کَمَا وَصَفَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ‌: إِنْ هُمْ إِلاّٰ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ‌ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً» از حدود انسانیت خارج می‌شدیم و همان‌طور در قرآن کریم خداوند فرموده در حد چهارپایان و حتی پایین‌تر از آنان قرار می‌گرفتیم.

امام سجاد(ع) این نکته را یادآوری می‌کنند که خداوند، ما را به حمد خود هدایت کرده جای حمد دارد، حال این سؤال مطرح می‌شود که چرا هدایت به سمت حمد جای حمد دارد؟ در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه آمده است: «وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ‌؛ لِنَکُونَ لِإِحْسَانِهِ‌ مِنَ اَلشَّاکِرِینَ‌» و ما را اهل سپاس قرار داد، برای اینکه از شکرگزاران احسانش شویم.

براساس دعای ۵۱ صحیفه سجادیه خداوند به ما احسان فراوان کرده است «لَوْ لاَ إِحْسَانُکَ إِلَیَّ‌ وَ سُبُوغُ نَعْمَائِکَ عَلَیَّ مَا بَلَغْتُ‌ إِحْرَازَ حَظِّی، وَ لاَ إِصْلاَحَ نَفْسِی» اگر احسانت نسبت به من نبود و نعمت‌های سرشارت در سرزمین زندگی من نمی‌ریخت، نمی‌توانستم نصیب خود را از آن به دست آورم و وجودم را اصلاح کنم.

براساس آیه ۶۰ سوره الرحمن باید احسان را با احسان پاسخ داد «هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ»؛ بنابراین با حمد و شکر خداوند احسان خدا را با احسان پاسخ داده‌ایم. حال این سؤال مطرح می‌شود که ثمره حمد و به‌جای آوردن احسان خدا و درواقع از شاکران قرار گرفتن برای ما چیست؟

در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه آمده است: «وَ لِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِکَ جَزَاءَ اَلْمُحْسِنِینَ‌» خداوند وعده کرده که به شاکران پاداش محسنین را بدهد. در آیه هفتم سوره ابراهیم نیز آمده است: «لئِن شَکرتُم لاَزیدنکُم؛ اگر سپاسگزاری کنید، قطعاً نعمت خود را بر شما می‌افزایم»؛ این بدان معناست که خداوند در زمینه‌های مختلف به وجود انسان وسعت داده و او را رشد می‌دهد. از سویی دیگر در آیه ۵۸ سوره بقره می‌فرماید: «سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ؛ به‌زودی پاداش نیکوکاران را بیفزایم.»

خداوند محسنین را رشد می‌دهد، در حقیقت همان نکته‌ای که خداوند برای مقام شاکران گفته برای محسنین هم گفته است چون خروجی حمد و شکر مقام محسن شدن است.

امام سجاد(ع) در فراز دوم دعای ۴۴ صحیفه سجادیه خداوند را حمد می‌کنند که به لطف خود دینش را به ما هدیه کرد و در اختیارمان قرار داد تا از این طریق ما را وارد راه‌های احسانش کرده و به جانب رضوانش هدایت کند. سپس امام سجاد(ع) وارد بحث ماه رمضان می‌شوند که از اینجا به بعد دعای ۴۴ یک رمضان‌شناسی کامل است.

امام سجاد(ع) در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه می‌فرماید: ماه رمضان یکی از راه‌های احسانی است که می‌توانید از این طریق به رضای خدا دست یابید و این ماه دارای ویژگی‌هایی است «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْکَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّیَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَ شَهْرَ الطَّهُورِ، وَ شَهْرَ الَّتمْحِیصِ، وَ شَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ ، هُدًی لِلنَّاسِ، وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَ الْفُرْقَانِ؛ و خدا را سپاس که از جمله آن راه‌ها، ماه خود، ماه رمضان را قرار داد؛ ماه روزه و ماه اسلام، ماه پاک‌کننده، ماه آزمایش، ماه قیام به عبادت و ماهی که قرآن را در آن نازل کرد که سراسر برای مردم هدایت است و نشانه‌هایی روشن از هدایت و جداکننده بین حق و باطل است.»

در ادامه دعا امام سجاد(ع) ویژگی‌های شب قدر را مطرح می‌کنند «ثُمَّ فَضَّلَ لَیْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَیَالِیهِ عَلَی لَیَالِی أَلْفِ شَهْرٍ، وَ سَمَّاهَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ، تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ؛ سپس یکی از شب‌هایش را، بر شب‌های هزار ماه، برتری داد و آن را شب قدر نامید؛ فرشتگان و روح در آن شب.»؛ در شب قدر انسان می‌تواند راه صد ساله را طی کند چون «أَلْفِ شَهْرٍ» برابر ۸۰ سال است. امام سجاد(ع) در ادامه دعا به برکات این شب و نزول فرشتگان اشاره و سپس نکاتی را در خصوص روزه‌داری حقیقی مطرح می‌کنند.

«أَعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ بِکَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیکَ، وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یُرْضِیکَ حَتَّی لَا نُصْغِیَ بِأَسْمَاعِنَا إِلَی لَغْوٍ، وَ لَا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ؛ ما را به روزه داشتن این ماه و حفظ انداممان از گناهانت و به کار گرفتن آن‌ها در آنچه که تو را خشنود می‌کند، یاری ده؛ تا با گوشمان به گفتار لغو گوش نکنیم و با چشممان به تماشای لهو نشتابیم.» با روزه گرفتن باید تمام جوارح بنده از گناهان خودداری کند خودداری کند تا این‌گونه ماه رمضان را پاس بدارد. همچنین در ماه رمضان باید ضمن به جا آوردن نماز اول وقت باید واجبات نماز را رعایت و ارکان نماز را محافظت کنیم.

حال این سؤال پیش می‌آید روزه‌دار حقیقی چگونه باید عمل کند؟ امام در دعای ۴۴ تأکید دارند که روزه‌دار باید صله‌رحم کند، اموالش پاک بوده و خمسش را داده باشد، به همسایگان رسیدگی کند، با شخصی که با او دشمنی کرده، از در مسالمت درآید.