گمان جای علم را نمی‌گیرد

۳۶۵ روز در صحبت قرآن نوشته استاد حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای، کتاب چهارم از مجموعه کتاب‌های جوانان و فرهنگ جهانی است. این مجموعه با هدف شناساندن فرهنگ و ادبیات به جوانان اولین بار سال ۱۳۹۰ به همت نشر سخن تدوین منتشر شده است.

کتاب «۳۶۵ روز در صحبت قرآن» ۳۶۵ قطعه کوتاه و بلند از قرآن برای آشنایی جوانان با تعلیمات فراگیر قرآن انتخاب شده و کوشش شده است که این گنجینه تصویری از ابعاد گوناگون کلام آسمانی برای مخاطب ترسیم کند.

این کتاب، تفسیر در معنی اصطلاحی کلمه مانند تفاسیری چون کشاف و مجمع البیان و امثال آن نیست، بلکه بیشتر انعکاسی از کتاب وحی در ادب عرفانی فارسی و اسلامی است و نگاهی دارد به قرآن از دیدگاه ادبی، زیباشناسی و اخلاقی، اجتماعی و عرفانی.

گروه اندیشه ایکنا به منظور بهره‌مندی مخاطبان خود از این گنجینه قرآنی و ادبی اقدام به انتشار قطعه‌‎هایی از کتاب «در صحبت قرآن» کرده است. یکصد و دوازدهمین قسمت از تحفه این کتاب با عنوان «گمان جای علم را نمی‌گیرد» تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.

وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ ﴿۳۶یونس﴾

و بیشتر مردمان جز از ظن و گمان پیروی نمی‌کنند، در حالی که ظن و گمان به هیچ روی آدمی را مستغنی از حق و یقین نمی‌کند. همانا که خداوند به آنچه می‌کنید داناست.
عتابی است بر کسانی که به دنبال ظن و گمان می‌روند در حالی که ظن و گمان راه و حقیقت ندارد بسیاری از گمان‌های ما بازتابی از هواهای نفسانی ماست و گاه بازتابی از تمایلات درونی و شیوه نگرش و امثال این معانی است. کسی که در کاری به دوستش بدگمان شده است دائما قرائن و نشانه‌هایی می‌یابد که این گمان را تقویت می‌کند در حالی که ای بسا آن نشان‌ها محصول نگاه خود اوست.

از حق «ان الظن لا یُغنی» رسید
مرکب ظن بر حقیقت کی پرید (مثنوی)

در حدیث آمده است که: «ظن العالم افضل من یقین الجاهل» یعنی اگر عالمی در جستجوی حقیقت در مسئله‌ای به ظن و گمان و حدس معقولی رسد ظن و گمان او بیش از یقین جاهل می‌تواند مورد اعتماد باشد. این حدیث در تایید ظن و گمان نیست بلکه در بیان این حقیقت است که، در مقایسه، ظن عالم بر یقین جاهل ترجیح دارد. زیرا جاهل به تبلیغی یا خیالی یا هوایی که در دل اوست احساسی از یقین پیدا می‌کند، در حالی که عالم وقتی در جستجوی حقیقتی می‌گردد اگر جوابی را کمی بر جواب‌های دیگر مرجّح یابد آن ترجیح بی‌اساس نیست و اگر کسی بخواهد بین یقین جاهل و این ترجیح انتخاب کند انتخاب دوم به حقیقت نزدیکتر است. اما از حدیث این استنباط نمی‌شود که گمان بتواند بر جای حقیقت نشیند و حکم کند.

به هر حال، تاکید قرآن همه جا بر پیروی از علم است نه ظن چنانکه فرمود: «لا تقفُ ما لیس لک به علم» اسرا 36، آنچه تو را بدان علم نیست پیروی مکن. واژه ظن در قرآن در اکثر موارد امری نامطلوب و مایه ملامت تلقی شده است.

کلام حق همی قائل بدین است
که باطل دیدن از «ظن الذین» است (گلشن راز)

«ظن الذین» بخشی است از آیه 27 سوره ص، بدین مضمون که خداوند آسمان و زمین را بر باطل و بیهوده نیافریده و این تصور بیهودگی گمان کسانی است که (به حقیقت) کافر شده‌اند.

بخش عظیمی از همه زیان‌ها که به آدمیان می‌رسد در همین اتباع و پیروی از ظن است. آن افسر سوئیسی (دریفوس) را که سال‌ها بی‌گناه در زندان نگه داشتند پیروی از یقین نبود. آن همه مقالات که روشنفکران آن زمان نوشتند از جمله مقاله امیل زولا با عنوان «من متهم می‌کنم» باید یقین آنها را شبهه ناک می‌کرد. فقیهان گفته‌اند: «یدرا الحدود بالشبهات» یعین هر کجا درباره گناهی که حد و مجازاتی دارد شبهه‌ای ایجاد شد آن مجازات را ترک کنید. رسیدن به یقین کاری صعب است. در حدیث آمده‌ است که «ما خلق الله شیئاً اقل من الیقین» همچنین درباره قضاوت درباره مردم نباید به ظن و گمانی اکتفا کرد و انگشت اتهامی به سوی کسی آورد.

شگفتا از مردی که با وسواس تمام مراقب ادای کلمات و حرکات در نماز خود هستند و جایی گذاشتن دست و انگشت و جزئیات حرکات سجده و تشهد و قیام و قعود مراقب تمام دارند اما در قضاوت به کمترین شبهه و گمانی درباره مردم قضاوت و حتی عمل می‌کنند. زهی کفر پنهان در لباس دین:

به ریا وضو گرفتن همه بود شست و شویی
من و دست بی‌وضویی که نریزد آبرویی (پریش)

یکی از علمای معاصر، آیت الله غروی اصفهانی، کتابی با عنوان حجیت ظن فقیه نگاشته و به تفصیل درباره حدود اعتبار ظن بحث کرده است.