«صبر» را از ماه رمضان هدیه بگیریم

به گزارش ایکنا از قزوین، مسعود جان‌بزرگی، استاد روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در وبینار تحلیل روان‌شناختی دعای افتتاح که شب گذشته، ۲۳ فروردین به همت «دپارتمان درمان معنوی خداسو» در مرکز خدمات مشاوره و روان‌شناسی «طلیعه سلامت» برگزار شد، اظهار کرد: با نماز می‌توان تمرین‌های خداآگاهی را در زندگی خود پیاده و ذهن خود را آماده و آن را مدیریت کنیم. اگر نماز می‌خوانیم حواس ما به آن باشد چون هر عملی را باید به خوبی انجام دهیم؛ ریشه صالح از صلح و سازش گرفته شده است؛ یعنی عملی که با قلب و نظر ما سازگار باشد و به دیگران خسارتی وارد نکند.

وی ادامه داد: وقتی که درگیر کاری می‌شوید باید همه وجود شما حاضر باشد. در روانشناسی عمل صالح از کلمه مایندفولنس یا ذهن‌آگاهی حاصل می‌شود، در حوزه روانشناسی بسیار تمرین شده است و در تجربه بالینی متوجه شدیم که اگر به‌جای ذهن‌آگاهی، خداآگاهی داشته باشیم وضعیت بهبود پیدا خواهد کرد.

این استاد روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: در جلسه گذشته درباره نماز صحبت کردیم. وقتی به لحاظ روانشناختی به نماز نگاه کنیم، می‌بینیم که نماز برنامه و الگویی قابل استفاده برای دیگر اعمال است، خداوند می‌گوید برای نماز مقدمات داشته باشیم و خود را تطهیر کنیم که شامل تطهیر باطنی شامل اذکار و ادعیه و تطهیر ظاهری شامل وضو می‌شود، سپس اذان و اقامه را می‌خوانیم که اینجا سکوت ذهنی داریم، چون می‌خواهیم عمل دیگری با نماز تداخل پیدا نکند و تمرکز داشته باشیم.

وی بیان کرد: خداوند می‌خواهد با نماز، نمونه‌ای از یک عمل صالح را که کامل، معلوم و سلامت است به ما نشان دهد؛ برای همین می‌گوید قبل از نماز تزکیه داشته باشیم. در نماز خداآگاهی را تمرین می‌کنیم خداوند روز را به پنج قسمت تقسیم کرده و در آن خداآگاه هستیم که همراهی با خدا در اعمال دیگر را نیز به همراه خواهد داشت.

جان‌بزرگی مطرح کرد: در تعامل با دیگران تا زمانی که حال ما خوب است می‌توانیم حال دیگری را خوب کنیم. یکی از دلایلی که نماز ما خداآگاهانه نیست و حواسمان پرت می‌شود این است که نماز با دیگر اعمال مخلوط می‌شود. بنابراین باید معیت با خداوند را درک کنیم.

وی یادآور شد: رمضان، ماهی کریم است و به ما کمک می‌کند کارها را درست انجام دهیم و نقصی در آن نباشد، در روایات آمده است وقتی بسم‌الله می‌گویید خداوند با رحمان و رحیم بودن نقص شما را جبران می‌کند.

آموزش مدیریت ذهن در سوره «اعلی»

این استاد روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: خداآگاهی سخت نیست و باید تمرین کنیم. در آیه ۱۴ سوره اعلی «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکیٰ؛ حقّا فلاح و رستگاری یافت آن کسی که تزکیه نفس کرد» و آیه ۱۵ سوره اعلی «وَذَکرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّیٰ؛ و به ذکر نام خدا به نماز و طاعت پرداخت»، خداوند سه مرحله مدیریت ذهن را به ما آموزش داده است، کسی به هدف و سرنوشت درست می‌رسد که دلش را پاک کند. باید در ماه رمضان وجود خود را از نگاه قبل و بعد مصون و واکسینه کنیم چون ماه رمضان ماه واکسینه معنوی است. خداوند متعال با بسم‌الله می‌خواهد بگوید وقتی دل پاک شد و خودت را خالص کردی حال تو با خودت خوب است. پس خدا را بر زبان آور؛ سپس می‌گوید «فصلی»، پس اگر این ۲ نباشد نماز ما با هزار عمل دیگر مخلوط خواهد شد.

وی اشاره کرد: خداوند در آیه ۹۱ سوره مائده می‌فرماید: «إِنَّمَا یرِیدُ الشَّیطَانُ أَنْ یوقِعَ بَینَکمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیسِرِ وَیصُدَّکمْ عَنْ ذِکرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ ۖ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ؛ شیطان قصد آن دارد که به وسیله شراب و قمار، میان شما عداوت و کینه بر انگیزد و شما را از ذکر خدا و نماز باز دارد، پس شما آیا از آن دست برمی‌دارید؟» ایجاد عداوت و کینه یکی از عادات شیطان روی ذهن ماست. همچنین شیطان ما را از خداآگاهی خارج می‌کند و مانع یادآوری خدا می‌شود. وقتی نماز از یادمان می‌رود باید ببینیم چه اتفاقی افتاده و چه چیز باعث آن شده است.

جان‌بزرگی گفت: باید با نماز خود را نجات دهیم اگر بین اعمال روزانه، نماز در صدر اعمال قرار نگیرد فاتحه بقیه اعمال خوانده شده است. وقتی می‌خواهیم زندگی معنوی داشته باشیم باید زحمت بیشتری بکشیم کسانی که می‌خواهند سالم زندگی کند باید مبدأ و معاد مشخصی داشته باشند. در نماز با نیت «قربت‌الی‌الله» و تکبیر و «لا اله الا الله» سفر را آغاز می‌کنیم تا رنگ خدایی بگیریم. با نماز عروج پیدا می‌کنیم تا رنگ خدایی بگیریم و ابتدا و انتها قابل درک باشد.

وی مطرح کرد: انسان با خداوند لجبازی می‌کند. البته این لجبازی در بین مسلمانان یهودیان و مسیحیان نیز دیده می‌شود؛ ۹۸ درصد ۸ میلیارد نفر ساکن در کره زمین خداوند را قبول دارند اما آنان نیز با خداوند لجبازی دارند و در این هنگام خداوند تنها صبر می‌کند و زود واکنش نشان نمی‌دهد؛ از خدا توقع داریم که صبر کند تا شرایط مهیا شود. وقتی‌که با خدا مخالفت می‌کنیم خدا صبر می‌کند وقتی با خدا دشمنی می‌کنیم خدا صبر می‌کند پیامبر(ص) می‌خواست بیشتر تلاش کند اما خدا گفت من بنده‌ام را می‌شناسم تو فقط ابلاغ کن.

این استاد روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: از سویی دیگر وقتی با خدا دوستی می‌کنیم عاشق ما می‌شود خداوند می‌گوید وقتی من را طلب کنی من را می‌شناسی؛ وقتی کار بدی می‌کنیم خداوند یک مجازات می‌کند ولی وقتی کار خوبی انجام می‌دهیم ۱۰ برابر پاداش می‌دهد و این یعنی خداوند حامد است و حمد ما را به‌جا می‌آورد. خداوند شاکر و حامد است یعنی اجر را پیش‌تر می‌دهد حتی زمانی که نیت می‌کنیم خداوند اجرا می‌دهد.

«صبر» یکی از معانی روزه است

وی اضافه کرد: صبر یکی از معانی روزه است و آن را از ماه رمضان هدیه بگیریم، صبر به معنای مقاومت در برابر هیجان‌های فوران‌کننده است. بیاییم در ماه رمضان صبر خود را خدایی کنیم؛ صبر در نماز اعتلا پیدا می‌کند، وقتی صبر می‌کنیم امید داریم و از اعماق وجود خوشحال هستیم وقتی از خطای کسی می‌گذریم امید داریم. صبر مقاومت ضرب‌در امید است صبر یعنی اینکه غُر نزنیم و یاد بگیریم. اگر خداوند در برابر ما صبر می‌کند چون به ما امید دارد و کسی که صبور نیست ناامید است و ناامیدی نیز زمینه تخریب است، روانشناسان می‌گویند وقتی امید از دل کسی خارج شود باید با سرمایه‌گذاری عاطفی خداحافظی کند. بنابراین اگر امید نداشته باشیم، تلاش نخواهیم کرد.

جان‌بزرگی گفت: در ماه رمضان صبر خداسو را از خداوند هدیه بگیریم نماز قرب ایجاد می‌کند یعنی اینکه در ابتدا با تکبیر شروع می‌شود و بالا می‌رویم که این امر صبوری می‌خواهد. صبر باعث می‌شود مهربان باشیم. وقتی حواس ما پرت می‌شود عصبانی نشویم. وقتی امید می‌آید مهربانی نیز در کنار آن است و همه این‌ها هیجانات ترکیبی هستند.

وی افزود: «رکوع» به معنای انعطاف در برابر حق و «سجود» نیز قرارگیری در آرام‌ترین حالت است و در این حالت گویا در آغوش خداوند هستیم؛ همه اجزای نماز به اعتلا بازمی‌گردد و هدیه این سفر معنوی «تسلیم» است.

این استاد روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: «سلام» یعنی اینکه با تو در صلح هستم و حاضرم از تو یاد بگیرم؛ در پایان نماز به کسی سلام می‌دهیم که شایستگی داشته و ولی‌نعمت ماست؛ آیه ۲۱ سوره احزاب «لَقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یرْجُو اللَّهَ وَالْیوْمَ الْآخِرَ وَذَکرَ اللَّهَ کثِیرًا؛ البته شما را به رسول خدا (چه در صبر و مقاومت با دشمن و چه دیگر اوصاف و افعال نیکو) اقتدایی نیکوست، برای آن کس که به (ثواب) خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند» خداوند در این آیه پیامبر(ص) را بهترین الگو معرفی می‌کند.

وی تشریح کرد: در پایان نماز می‌گوییم «اَلسَّلامُ عَلَیک أیهَا النَّبِی وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» در اینجا می‌خواهیم بگوییم که از پیامبر الگو می‌گیریم. بنابراین این حال ناشی از خداآگاهی و تأسی از حضرت رسول(ص) است. سپس می‌گوییم «اَلسَّلامُ عَلَیکمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ»«سلام بر شما، برهمه خلق خدا» که بعضی‌ها می‌گویند این سلام به ملائکه است که در نماز ما را همراهی می‌کنند و به همه کائنات سلام می‌کنیم بنابراین باید در نماز همه جوانب خداآگاهی را داشته باشیم. با بیان «اَلسَّلامُ عَلَینَا وَ عَلی عِبَادِ اللهِ الصّالِحِینَ» در پایان به خودمان سلام می‌کنیم که باعث می‌شود به خود حس مهربانی پیدا کنیم.

جان‌بزرگی اشاره کرد: سلام به این معناست که از طرف من به شما ضرری نمی‌رسد و می‌خواهم با شما در صلح باشم. نماز با تکبیر شروع و با تسلیم به پایان می‌رسد و هدیه این سفر معنوی امنیت، سلامت، انعطاف، صبوری، شکوری و شادی است. خداوند به ما لطف کرده و در روز پنج بار نماز را بر ما واجب کرده تا روی خود را به سمت او بازگردانیم، نماز زیباست و نمونه‌ای از بهترین اعمال است، در نماز می‌دانیم چه می‌خواهیم و چه اتفاقی در این فرآیند می‌افتد. بنابراین در انتهای نماز باید ببینیم چه چیزی با خود آورده‌ایم.

وی ادامه داد: در دعای افتتاح گفتیم که چطور طمع تحریک می‌شود و نسبت به خداوند پررو می‌شویم. اشاره کردیم که خدا آنقدر می‌بخشد و خطاپوشی می‌کند و ما از حد خود تجاوز می‌کنیم، اما خداوند پرده‌پوشی می‌کند و نمی‌گذارد دیگران عیب‌های ما را متوجه شوند.

این استاد روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تشریح کرد: در فرازهایی از دعای افتتاح آمده است: «اَللَّهُمَّ إِنَّ عَفْوَک عَنْ ذَنْبِی وَ تَجَاوُزَک عَنْ خَطِیئَتِی وَ صَفْحَک عَنْ ظُلْمِی وَ سَتْرَک عَلَی [عَنْ] قَبِیحِ عَمَلِی وَ حِلْمَک عَنْ کثِیرِ [کبِیرِ] جُرْمِی عِنْدَ مَا کانَ مِنْ خَطَای [خَطَئِی] وَ عَمْدِی أَطْمَعَنِی فِی أَنْ أَسْأَلَک مَا لا أَسْتَوْجِبُهُ مِنْک الَّذِی رَزَقْتَنِی مِنْ رَحْمَتِک وَ أَرَیتَنِی مِنْ قُدْرَتِک وَ عَرَّفْتَنِی مِنْ إِجَابَتِک فَصِرْتُ أَدْعُوک آمِنا وَ أَسْأَلُک مُسْتَأْنِسا لا خَائِفا وَ لا وَجِلا مُدِلا عَلَیک فِیمَا قَصَدْتُ فِیهِ [بِهِ] إِلَیک فَإِنْ أَبْطَأَ عَنِّی [عَلَی] عَتَبْتُ بِجَهْلِی عَلَیک وَ لَعَلَّ الَّذِی أَبْطَأَ عَنِّی هُوَ خَیرٌ لِی لِعِلْمِک بِعَاقِبَةِ الْأُمُورِ فَلَمْ أَرَ مَوْلًی [مُؤَمَّلا] کرِیما أَصْبَرَ عَلَی عَبْدٍ لَئِیمٍ مِنْک عَلَی یا رَبِّ إِنَّک تَدْعُونِی فَأُوَلِّی عَنْک وَ تَتَحَبَّبُ إِلَی فَأَتَبَغَّضُ إِلَیک وَ تَتَوَدَّدُ إِلَی فَلا أَقْبَلُ مِنْک کأَنَّ لِی التَّطَوُّلَ عَلَیک، خدایا بخششت از گناهم، و گذشتت از خطایم، و چشم‌پوشی‌ات از تجاوزم، و پرده‌افکنی‌ات بر کردار زشتم، و بردباری‌ات از فراوانی جرمم از آنچه از خطا و گناه عمدی‌ام بود مرا به طمع انداخت، که از درگاهت چیزی را که شایسته آن از سوی تو نیستم درخواست کنم، آنچه از رحمتت نصیبم نمودی و از قدرتت نشانم دادی، و از اجابتت به من شناساندی، پس بر آن شدم که با اطمینان بخوانمت و با انس و میل بدون ترس و هراس از تو درخواست می‌کنم، و در آنچه به خاطر آن قصد پیشگاه تو نمودم از تو ناز جویم، اگر برآورده شدن حاجتم تأخیر افتاد، از روی نادانی بر تو عتاب ورزیدم، با آنکه شاید به تأخیر افتادن روا شدن حاجتم برایم بهتر باشد، چه تو به سرانجام امور آگاهی، پس هیچ مولای کریمی را بر بنده پستی، شکیباتر از تو بر خود ندیدم، ای پروردگار من، تو مرا می‌خوانی، و من از تو روی می‌گردانم، و با من دوستی می‌ورزی و من با تو دشمنی می‌کنم، به من محبّت می‌نمایی و از تو نمی‌پذیرم، گویا مرا بر تو منّت است».

وی تبیین کرد: در این دعا می‌گوییم من بدی کردم و تو صبوری کردی و با رحمت و قدرت و اجابت گذشت کردی و برای من پیام می‌فرستی که دوستتم داری با تمام این‌ها من طمع می‌کنم و باز هم می‌خواهم. حال خدایی تو من را به شوق می‌آورد و بر خلاف آن‌که شرمنده باشم باز هم سراغت بیایم و بگویم نهایت رحمت تو را می‌خواهم و دعایم را اجابت کن. در این دعا به خدا می‌گوییم به من اعتماد به نفس زیادی دادی تا صدایت کنم و با میل و انس بدون ترس و هراس از تو درخواست و برای تو ناز کنم. یکی از اساتید نقل می‌کرد وقتی می‌خواهید افطار کنید برای خدا ناز کنید و بگویید تا حاجتم را ندهی افطار نمی‌کنم.

جان‌بزرگی اضافه کرد: در این دعا به خدا می‌گوییم وقتی خداوند حاجت من را دیر می‌دهی حال من بد می‌شود و آن زمان از روی نادانی شروع به سرزنش کردن تو می‌کنم و غُر می‌زنم شاید به تأخیر افتادن حاجت من به نفع من باشد چون تو می‌فهمی که عاقبت آن چه می‌شود. بعد می‌گوید که آخر تو چه مولایی هستی؟ آیا هیچ مولایی کریمی به بنده بدخلق و پستی مثل من صبورتر از تو می‌توانم پیدا کنم. بعد می‌گوید ای خدای من، اخلاق من را ببین من را صدا می‌کنی ولی من از تو دوری می‌کنم. لجبازی با خدا عادت روانی ماست، برای همین این‌قدر به طمع می‌افتیم.

وی گفت: تو من را صدا و به من لطف و با من دوستی می‌کنی، اما من با تو دشمنی می‌کنم تو می‌خواهی به من محبت کنی من زیر آن می‌زنم و نمی‌پذیرم انگار که من به تو حق دادم و حقی بر گردن تو دارم انگار به من بدهکار هستی، اما با همه اخلاقی که من دارم تو از رحمت احسان و عشقت کم نمی‌کنی جود و کرم تو کم نمی‌شود. پس چطور من به تو امید نداشته باشم.

نماز باعث صبر خداسو می‌شود

این استاد روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: در ادامه دعای افتتاح آمده است: «فَلَمْ [ثُمَّ لَمْ] یمْنَعْک ذَلِک مِنَ الرَّحْمَةِ لِی وَ الْإِحْسَانِ إِلَی وَ التَّفَضُّلِ عَلَی بِجُودِک وَ کرَمِک فَارْحَمْ عَبْدَک الْجَاهِلَ وَ جُدْ عَلَیهِ بِفَضْلِ إِحْسَانِک إِنَّک جَوَادٌ کرِیمٌ؛ و با همه این‌ها چیزی تو را بازنمی‌دارد از رحمت و احسان بر من، و تفضّل به جود و کرمت بر این بنده، بر بنده نادانت رحم کن، و با فزونی احسانت بر او جود آور، زیرا تو بخشنده کریمی». در این فراز می‌خواهیم به خداوند بگوییم خدایا به این بنده نادان خود رحم کن و با همه این بداخلاقی‌ها احسان، سخاوت و گشاده دستی تو را می‌خواهم چون تو بخشنده و کریم هستی. من نمی‌فهمم اما تو جواد و کریم هستی، حال این سؤال مطرح می‌شود این‌گونه چیزی بین ما و خدا می‌ماند؟ فراموش نکنیم که این دعاها از زبان معصوم هستند که خداوند را اینگونه معرفی می‌کنند.

جان‌بزرگی در پایان گفت: بیاییم این روزها روی نماز تمرین و سعی کنیم، آن‌گونه که شایسته خداست نماز را به‌جا آوریم. اگر قبول داریم که خداوند راست می‌گوید آن وقت باید ایمان پیدا کنیم و شک در دل ما نباشد، چراکه شک باعث شرک و دلسردی می‌شود. در ماه رمضان صبر را تمرین کنیم و زبان منفی خود را ببندیم. سلام‌ها را در رفتار ظاهر کنیم پس همه این‌ها به تمرین نیاز دارد، چراکه نماز باعث صبر خداسو می‌شود و خدا تنها روانشناس و روان‌درمان‌گر ماست، خداوند سمیع و بصیر است و همه چیز از او برمی‌آید. بنابراین کوتاهی نکنیم و تلاش داشته باشیم.