تمامیت، عمومیت و کمال؛ سه ویژگی رحمت خدا

به گزارش ایکنا از قزوین، مسعود جان‌بزرگی، استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در وبینار تحلیل روانشناختی دعای ابوحمزه ثمالی که شب گذشته، 7 اردیبهشت به همت گروه درمان چندبعدی معنوی خداسو از مرکز خدمات مشاوره و روانشناسی طلیعه سلامت برگزار شد، اظهار کرد: شب‌های گذشته متوجه شدیم که امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه مقدماتی را فراهم می‌کنند که به نوعی می‌توانیم بگوییم تفکر توحیدی را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند تا ما با دعا ارتباط برقرار کنیم و سپس دعا را آغاز می‌کنند.

وی ادامه داد: امید داریم ماه مبارک رمضان نقطه عطفی در زندگی ما باشد و همان‌گونه که ائمه اطهار(ع) دغدغه بندگان را دارند امیدواریم مسیر را اشتباه نرویم. حال ببینیم امام چطور ما را به تفکر توحیدی هدایت می‌کنند؛ در این فراز از دعا متوجه می‌شویم اگر با گام‌هایی که امام(ع) به ما یاد دادند حرکت کرده باشیم در این قسمت از دعا در باب رحمت و کرم خدا خواهیم ایستاد.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به فراز 36 و 37 دعای ابوحمزه ثمالی اشاره کرد: «فَلا تُحْرِقْنی بِالنّارِ وَ اَنْتَ مَوْضِعُ اَمَلی وَلا تُسْکنِّی الْهاوِیةَ فَاِنَّک قُرَّه عَینی یا سَیدی لا تُکذِّبْ ظَنّی بِاِحْسانِک وَمَعْروُفِک فَاِنَّک ثِقَتی وَلا تَحْرِمْنی ثَوابَک فَاِنَّک الْعارِفُ بِفَقْری الهیان کانَ قَدْ دَنا اَجَلی وَلَمْ یقَرِّبْنی مِنْک عَمَلی فَقَدْ جَعَلْتُ الاْعْتِرافَ اِلَیک بِذَنْبی وَسآئِلَ عِلَلی الهیان عَفَوْتَ فَمَنْ اَوْلی مِنْک بِالْعَفْوِ وَاِنْ عَذَّبْتَ فَمَنْ اَعْدَلُ مِنْک فِی الْحُکمِ ارْحَمْ فی هذِهِ الدُّنْیا غُرْبَتی وَعِنْدَ الْمَوْتِ کرْبَتی وَ فِی الْقَبْرِ وَحْدَتی وَفِی اللَّحْدِ وَحْشَتی وَ اِذا نُشِرْتُ لِلْحِسابِ بَینَ یدَیک ذُلَّ مَوْقِفی وَاغْفِرْ لی ما خَفِی عَلَی الاْدَمِیینَ مِنْ عَمَلی؛ پس مرا به آتش مسوزان با اینکه مرکز آرزوی منی و در دوزخم سکونت مده که تو نور چشم منی‌ ای آقای من گمان مرا به احسان و نیکی‌ات دروغ و بی اصل مکن زیرا تو مورد اطمینان محکم منی و از پاداش نیکی‌ات محرومم مساز که تو به نداری من آشنایی. خدایا اگر مرگم نزدیک شده ولی کردارم مرا به تو نزدیک نکرده من اعتراف به گناهم را وسیله عذر خویش به درگاهت قرار دهم. خدایا اگر درگذری کیست که سزاوارتر از تو به گذشت باشد و اگر عذاب کنی پس کیست که در حکم عادل‌تر از تو باشد رحم کن در این دنیا به غربتم و هنگام مرگ به غمزدگی‌ام و در قبر به تنهایی‌ام و در لحد به وحشت و بی‌کسی‌ام و هنگامی که در برابرت به پای حسابم آورند به خواری جایگاهم رحم کن و بیامرز برای من آنچه از کردارم که بر مردم پوشیده مانده».

وی اضافه کرد: امام سجاد(ع) در ابتدای فراز به مرگ اشاره داشته و صحنه‌هایی از ترک زندگی را به انسان یادآوری می‌کنند؛ راهی که امام به ما یاد می‌دهند راه شکر و صراط مستقیمی است که خداوند وعده داده است؛ انسان باید با دارایی‌ها ارتباط داشته و به نادارایی‌ها هوشیار باشد.

بیشتر بخوانید: 

• جراحی معنوی با دعای ابوحمزه ثمالی
• «دعا» سیستم روانی انسان را متعادل می‌کند
• خودآگاهی؛ اولین دانش انسان / دارایی‌های درونی چیست

جان‌بزرگی تصریح کرد: دارایی‌ها نعمت‌هایی هستند که خداوند برای پوشش نقاط ضعف به ما عطا می‌کنند و باید آنان را به سرمایه‌های ماندگار تبدیل کنیم؛ سمع، بصر و افئده سه ابزار درونی هستند که باعث می‌شود بنده نسبت به خود و شرایطش و هستی خودآگاهی پیدا کند.

وی با بیان اینکه «خودآگاهی» انسان را از حیوانات جدا می‌کند، تصریح کرد: اگر انسان همه یادگیری‌ها را کنار بزند نمی‌تواند عقل فطری را کنار بگذارد؛ با اتصال انسان به عقل فطری خودآگاهی حاصل می‌شود؛ اگر انسان متوجه ناامنی شود آن را با خودآگاهی از بین می‌برد در حقیقت خودآگاهی زمینه آینده را فراهم می‌کند.

از دست دادن «خودآگاهی» و خسارت به خود

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه متذکر شد: وقتی «خودآگاهی» را از دست می‌دهیم به خود خسارت می‌زنیم؛ زمانی‌که ابزارها را از دست می‌دهیم از انسانیت خود فاصله می‌گیریم چون این ابزارها به ما کمک می‌کردند تا اتصال پیدا کرده و با منابع اصلی زندگی ارتباط برقرار کنیم.

وی بیان کرد: در آیه 179 سوره اعراف آمده است «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا یفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْینٌ لَا یبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا یسْمَعُونَ بِهَا أُولَٰئِک کالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَٰئِک هُمُ الْغَافِلُونَ؛ به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ آن‌ها دل‌ها [= عقل‌ها] یی دارند که با آن (اندیشه نمی‌کنند، و) نمی‌فهمند؛ و چشمانی که با آن نمی‌بینند؛ و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آن‌ها همچون چهارپایانند؛ بلکه گمراه‌تر! اینان همان غافلانند (چرا که با داشتن همه‌گونه امکانات هدایت، باز هم گمراهند)!»

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: جهنم حاصل عمل انسان‌هاست خداوند در سوره اعراف می‌گوید علت اینکه آنان وارد جهنم شدند این است که از ابزار قلب استفاده نکردند؛ به آنان چشم‌هایی دادیم که ندیدند گوش‌هایی داده شده بود که نمی‌شنیدند. در اینجا خداوند اشاره دارد در ابتدا قلب را از دست می‌دهیم بنابراین همانگونه که ایجاد مهندسی معکوس شده در ابتدا قلب سپس چشم و پس از آن گوش از کار می‌افتد؛ وقتی قلب از کار بیفتد بنده دیگر قادر به دعا کردن نخواهد بود.

قلب محل «حب» است

وی بیان کرد: دعای ابوحمزه را دوست داریم چون ما را به زیبایی هدایت می‌کند و اینگونه برداشت می‌کنیم که قلب ما سوسویی دارد که این عشق نسبت به دعا در ما ایجاد شده است. قلب محل «حب» است و هیجان‌های ما در آن تنظیم می‌شود، گاهی تنظیم هیجانی تفکر و تعقل را از دست داده و جای دیگر از آن استفاده می‌کنیم بنابراین دیدن و شنیدن را از دست می‌دهیم.

جان‌بزرگی تصریح کرد: انسان تنها موجودی است که می‌تواند هویت خود را از دست بدهد و خداوند می‌فرماید این‌ها چه کسانی هستند که غفلت دارند یعنی حواس‌شان نیست؛ بعضی از ما انسان‌ها عمداً وارد مسیر غلط نمی‌شویم بلکه در اثر غفلت وارد مسیر اشتباه می‌شویم که در این دعا امام سجاد(ع) از امروز و فردا کردن یاد کرده‌اند.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اشاره کرد: «غفلت» به معنای غفلت از خداست اما این بدان معنا نیست که اگر با خدا باشیم غفلت و گناه نخواهیم کرد. خداوند می‌گوید وقتی ارتباط شما با من قطع نباشد می‌توانم کمک کنم و فقط خداوند است که می‌تواند به انسان کمک کند.

وی به آیه 119 سوره هود اشاره کرد: در این آیه آمده است «إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّک وَلِذَٰلِک خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کلِمَةُ رَبِّک لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ؛ مگر آن کس که خدای تو بر او رحم آورد و برای همین آفریدشان، و کلمه (قهر) خدای تو به حتم و لزوم پیوست که فرموده دوزخ را از کافران جن و انس پر خواهم ساخت». این آیه امیدوارکننده است؛ رحم خدا وعده‌ای است که به ما داده شده و ما فقط باید آن را بطلبیم.

جان‌بزرگی تشریح کرد: امام سجاد(ع) پس از مقدمات از مرز زندگی شروع می‌کنند و این بسیار هوشمندانه است. امام سجاد(ع) هوشمندانه امامت خود را برای ما به کار می‌گیرند و اینگونه دعا را آغاز می‌کنند؛ معمولاً در روانشناسی از مراجعه‌کنندگان پرسش می‌شود که چگونه می‌خواهید بمیرید وقتی پاسخ را دریافت می‌کنیم متوجه می‌شویم که فرد چگونه زندگی می‌کند؛ در اینجا نیز امام سجاد(ع) بر مرگ اشاره دارند چون تنظیم زندگی با تنظیم پایان است. امام سجاد بعد از مقدمه به خداوند می‌گویند که من را در آتش نسوزان و این اولین درخواستی است که امام سجاد مطرح می‌کنند، به نظر می‌رسند امام سجاد(ع) آمادگی ایجاد می‌کنند و مهم‌ترین درخواست امام این است که من را از آتش نجات بده در حقیقت آتشی که به‌خاطر عمل ما ایجاد شده است.

وی اضافه کرد: امام سجاد(ع) در ادامه دعا بیان می‌کنند که خدایا من را در دوزخ سکنی نده و بعد به محبت و عشقی که بین خودش و خداست اشاره و دعا می‌کنند من را از پاداش محروم نکن، بعد مطرح می‌کنند چون تو نهایت آرزوی منی، تو نور چشم منی‌، ای سرور من، من یک ظن به احسان تو دارم لطفاً این ظن را تکذیب نکن، به تو اطمینان دارم و تو میدانی چقدر فقیرم پس من را از پاداشت محروم نکن.

مرگ پایان عمل است

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه مرگ پایان عمل است، بیان کرد: امام سجاد(ع) می‌فرمایند که خدایا اگر مرگ من فرا رسیده و عمل من نتوانسته من را به تو نزدیک کند به گناهانم اعتراف می‌کنم تا به تو بگویم ببخش، تو می‌توانی گذشت نکنی اما چه کسی از تو سزاوارتر به گذشت است، اگر عذاب کنی می‌توانی، اگر بخواهی با عدالت رفتار کنی چه کسی از تو عادل‌تر، اما چیزهایی هست که می‌خواهم با تو در میان بگذارم.

وی ادامه داد: امام سجاد(ع) در این فراز از رحم صحبت به میان می‌آورند و از خدا درخواست می‌کنند که ما را از آتش نجات دهد و به وسیله آتش ما را نسوزاند و این بدان معناست که انسان آن‌قدر کرامت که هرچقدر بدی کرده باشد بخشیده شود.

اشاره امام سجاد(ع) به ارزش‌های انسانی در دعای ابوحمزه ثمالی

جان‌بزرگی اشاره کرد: چرا امام به ارزش انسانی اشاره دارد به خاطر اینکه خدا همه چیز را برای انسان و انسان را برای خودش آفریده است بنابراین ما برای خدا هستیم و ارزش ما به داشتن خدایی مثل توست که پاداش‌ دهنده است. به نظر می‌رسد هر چقدر انسان بدی کند اگر خودش را متعلق به خدا بداند ارزشش را از دست نمی‌دهد اگر چشم و گوش خداسو باشد انسان ارزش خود را از دست نمی‌دهد.

وی تأکید کرد: از دست ندادن ارتباط ما با خدا بسیار مهم است و کاهلی در عبادت و امثال آن به قیمت از دست دادن خدا نمی‌ارزد. امام سجاد(ع) به لحظه مرگ اشاره و بدان اعتراف می‌کنند و این آخرین تلاش برای عذرخواهی است بنابراین امام سجاد(ع) فضایی برای درک درست از خدا ایجاد می‌کنند برای همین امر خطاب به خداوند می‌گویند اگر عفو کنی کسی اولی‌تر از تو نیست و به من رحم کن.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در خصوص رحمت تشریح کرد: «رحمت» یعنی به کسی خیر و احسان برسانید تا نقاط ضعفش پر شود فیض کاشانی می‌گوید که رحمت خدا سه ویژگی تمامیت، عمومیت و کمال دارد. «تمامیت» یعنی وقتی خداوند به نیازمندی رحم می‌کند آن نیاز را از همه نیازمندان رفع می‌کند. «عمومیت» یعنی گستره رحم الهی شامل حال همه اعم از نیک‌سیرت و بدسیرت می‌شود. «کمال» هم به این معناست وقتی که خداوند رحم می‌کند به سختی نمی‌افتد. همچنین در تفسیر المیزان آمده است وقتی کاری را ناقص انجام می‌دهید خداوند آن را تکمیل می‌کند.

جان‌بزرگی در پایان سخنانش بیان کرد: امام سجاد(ع) در این فراز به خداوند می‌گویند که خدایا به من رحم کن؛ پیش از آن نیز امام(ع) از جهنم و عذاب صحبت کرده بودند و پس از آن به دنیا بازگشته و می‌گویند که به تنهایی من رحم کن و این در حالی است که همه ما مزه تنهایی را در دنیا می‌چشیم.